W dniach 21-22 listopada br. w Sopocie odbyła się ogólnopolska konferencja zatytułowana „Zapomniani żałobnicy – o żałobie wśród dzieci i młodzieży”. Wykłady i warsztaty na temat przebiegu procesu żałoby, jej odmiennych postaci w zależności od rodzaju śmierci bliskich oraz różnorodnych metod wsparcia przez otoczenie połączone zostały z inauguracją programu „Tumbo Pomaga” – efektu zeszłorocznej kampanii Fundacji Hospicyjnej „Hospicjum to też Życie”, której celem była pomoc dzieciom osieroconym przez pacjentów hospicjów. Od tego roku słonik Tumbo, maskotka Funduszu Dzieci Osieroconych, stał się ich patronem niezależnie od okoliczności śmierci bliskich swoich podopiecznych.
Partnerami merytorycznymi wydarzenia, zorganizowanego przez Fundację Hospicyjną, byli: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej oraz Krajowy Duszpasterz Hospicjów. Informacja o konferencji, zamieszczona na portalu Fundacji i rozesłana do poszczególnych ośrodków hospicyjnych, szkół, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, od początku spotkała się z dużym zainteresowaniem, a temat żałoby u dzieci i nastolatków okazał się od dawna nieprzerobioną lekcją. Adresatami konferencji byli psycholodzy, pedagodzy szkolni, pracownicy socjalni oraz wszystkie osoby mogące w swojej pracy zetknąć się z problemem żałoby osób niepełnoletnich. W wydarzeniu wzięło udział około 140 osób z 96 ośrodków. Jeszcze parę dni przed wydarzeniem, z przyczyn organizacyjnych zamknięta została lista chętnych do udziału w warsztatach. Ostatecznie skorzystało z nich łącznie 76 osób.
Przybyłych do audytorium w sopockiej siedzibie SWPS powitała Alicja Stolarczyk, Prezes Fundacji Hospicyjnej, która przypomniała ideę i pokrótce przedstawiła program dwudniowych spotkań oraz ich prowadzących.
Gospodynią pierwszej sesji, poświęconej procesowi żałoby, była dr Maria Rogiewicz. Tę część konferencji otworzyła dr Anna Dodziuk, która przybliżyła zebranym etapy żałoby u dzieci, podkreślając, że nie istnieją głębokie różnice w przeżywaniu śmierci bliskiej osoby pomiędzy nimi a dorosłymi. Prelegentka wyakcentowała też powszechność zjawiska nieprzepracowanej żałoby, zwróciła uwagę na niebezpieczne przemiany w obyczajowości, wypierające nieuchronność śmierci ze świadomości społecznej, a także podkreśliła znaczenie znaczenia rytuałów oraz towarzyszenia i tolerancji jako głównych elementów wsparcia. Na koniec dr Dodziuk zaznaczyła, że uczucia towarzyszące żałobie, w tym rozpacz, złość, lęk, są potrzebne i nie powinniśmy przykładać do nich swoich własnych miar.
Jako kolejna zabrała głos dr Maria Rogiewicz, która w swoim wystąpieniu poruszyła problem przewlekłej choroby zakończonej śmiercią oraz żałoby u nastolatków. Prelegentka zaczęła od naszkicowania trudnej sytuacji psychicznej, w jakiej znajduje się każdy nastolatek – rozpięty między dzieciństwem, które się już skończyło, a dorosłością, która się nie zaczęła. Nakładające się na to doświadczenie straty odczuwa podwójnie boleśnie, bo rozumiejąc doskonale nieodwracalność śmierci, jest zupełnie nieprzygotowany na jej akceptację. Miał walczyć, a powinien płakać. Miał iść z rodzicem na wojnę, a powinien na cmentarz. Dr Rogiewicz przedstawiła emocje towarzyszące żałobie oraz zaprezentowała możliwe reakcje nastolatka na śmierć rodzica, podkreślając, że najniebezpieczniejszą postawą jest nadmiernie ugrzeczniona, grożąca utratą rzeczywistych relacji z dzieckiem. By pomóc młodemu człowiekowi wyjść cało z tego okresu powinniśmy przede wszystkim zapewnić mu przestrzeń do przeżycia żałoby, bowiem śmierć dla nastolatka to szereg strat, w tym zaufania do swojego losu, bezpieczeństwa, często wiary, możliwości i marzeń, a także własnej tożsamości i celu.
Ostatni wykład przed przerwą poprowadziła dr Marlena Kossakowska, która skupiła się na przebiegu żałoby u dzieci, będącej skutkiem śmierci w wyniku samobójstwa, zabójstwa lub nieszczęśliwego wypadku. Zwróciła uwagę na powtarzalność we wszystkich przypadkach nagłego początku żałoby i towarzyszącego jej szoku, niemogącego się równać z informacją o śmierci na skutek choroby. Bardzo częstym zjawiskiem u dzieci przeżywających tę żałobę jest poczucie winy, wręcz odpowiedzialności za śmierć, a także poczucie krzywdy, że tak nagle kogoś zabrakło. Dr Kossakowska podkreśliła wyjątkowe znaczenie wsparcia, które w wypadku śmierci nagłej powinno być udzielane od samego początku. Postawione w tej sytuacji dziecko wyjątkowo potrzebuje nadania znaczenia żałobie i odnalezienia na powrót sensu życia. Według dr Kossakowskiej u małych dzieci ważną funkcję terapeutyczną spełniają rysunki, dzięki którym emocje są ukazywane nie wprost. Prelegentka wskazała także na 2 typy rodzin – otwartych na pomoc z zewnątrz i na nią zamkniętych, z wyraźnym wskazaniem na pierwszy z nich jako lepiej radzący sobie z przepracowaniem żałoby.
Po przerwie obiadowej sesję poświęconą formom wsparcia moderowała dr Anna Dodziuk. Jako pierwsza wystąpiła w niej Alicja Stolarczyk i zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią zaprezentowała portal pomocowy www.tumbopomaga.pl, od kilkunastu dni zawieszony już w sieci, a przygotowany z myślą zarówno o dzieciach i młodzieży w żałobie, jak i ich najbliższemu otoczeniu – rodzicach, nauczycielach, a także rówieśnikach. Jego założeniem, oprócz opracowania teoretycznego niezbędnika dotyczącego żałoby, było stworzenie platformy wymiany myśli i doświadczeń na ten temat żałoby oraz sposobów wsparcia.
Kolejny wykład wygłosiła dr Małgorzata Fopka-Kowalczyk,która zajęła się socjalnymi i duchowymi elementami wsparcia, udzielanemu dziecku przez każdą ważną dla niego emocjonalnie osobę – rodzica lub też kogoś z dalszej rodziny, wychowawczynię czy opiekunkę. Podkreśliwszy nieistnienie jednej definicji pomocy dziecku, prowadząca wykład przypomniała, że do właściwego wsparcia udzielanego dziecku w żałobie niezbędna jest jego dobra znajomość, wiedza dotycząca procesu żałoby oraz świadomość własnych ograniczeń. Doświadczenie pokazuje, że dziecku można wiele wytłumaczyć za pomocą bajek, a zachęcone będzie chciało pytać o nurtujące je sprawy. Prelegentka podzieliła rodzaje wsparcia na trzy grupy: informacyjno-instrumentalne, emocjonalno-duchowe i socjalno-materialne oraz zajęła się omówieniem praktycznych wskazówek dla wspierających. Na zakończenie podkreśliła, że każda troska okazana dziecku może spowodować, że będzie ono cierpiało mniej.
Z ostatnim wykładem tego dnia wystąpiła Agnieszka Paczkowska, psycholog z Hospicjum im. ks. E. Dutkiewicza SAC w Gdańsku, współtwórczyni portalu www.tumbopomaga.pl, przypominając jego podstawową tezę, że każdy dorosły jest w stanie udzielić wsparcia dziecku w żałobie. Zasadniczym tematem wystąpienia A. Paczkowskiej była żałoba w szkole, do której można się mentalnie i organizacyjnie przygotować, przy czym inną sytuację stwarza śmierć w rodzinie ucznia, a inną śmierć w społeczności szkolnej. W pierwszym wypadku w centrum działania jest osierocone dziecko, natomiast w drugim cała szkolna społeczność.
Wykłady pierwszego dnia konferencji sprowokowały obecnych do licznych komentarzy i pytań, które w najlepszy sposób dokumentowały zasadność jej organizacji oraz dotychczasowy dotkliwy brak podobnych szkoleń.
Drugi dzień konferencji, którego gospodynią była Agnieszka Paczkowska, otworzyły dwa wykłady. Pierwszy z nich, poświęcony wpływowi przewlekłej choroby w domu dziecka na jego psychikę, wygłosiła prof. dr hab. med. Krystyna de Walden-Gałuszko,którana wstępie wyjaśniła cechy charakterystyczne dziecięcej psychiki, takie jak myślenie konkretne, życzeniowe, magiczne, egocentryczne i zawieszone w teraźniejszości. Zagadnienie wiodące wykładu omówione zostało dla poszczególnych etapów znanych z psychologii rozwojowej (2-3 lata, 4-6 lat oraz 7-13). Specjalną uwagę prof. de Walden-Gałuszko zwróciła na dzieci izolujące się od otoczenia, w których wypadku konieczna jest pomoc psychologa.
Z kolejnym i zarazem ostatnim wykładem wystąpiła Anna Janowicz, poświęcając go roli opiekuna rodzinnego. Ciekawym zagadnieniem poruszonym przez prelegentkę był problem antycypacji żałoby, który dotyka wszystkich członków rodziny, w tym również nieletnich.
Zwieńczeniem konferencji były warsztaty w trzech grupach, przygotowane przez doświadczonych ekspertów w dziedzinie żałoby u dzieci. Dorota Zawadzka zajęła się rolą nauczyciela we wsparciu ucznia w żałobie, który by pomóc, musi najpierw dokładnie poznać własne emocje. Podczas zajęć uczestnicy omawiali trudne sytuacje, z którymi mogą się zetknąć w szkole, włączywszy przewlekłą chorobę członka rodziny dziecka, samobójstwo, a także tzw. eurosieroctwo czy rozwód rodziców (rodzaj straty), oraz poznali przykłady z literatury pięknej i filmy, do ewentualnego wykorzystania w pracy z dzieckiem osieroconym lub jego klasą. Agnieszka Paczkowska, prowadząca zajęcia dotyczące pracy z dziećmi w żałobie, pokazała sposoby inicjowania z nimi rozmów na temat śmierci oraz zaprezentowała rolę rysunków projektowych w oswajaniu myśli o stracie. Natomiast Beata Stachowska skupiła się na pracy z rodzicem lub opiekunem dziecka w żałobie, który również doświadczył straty, i m.in. opracowała z grupą scenariusz spotkania się z nim w celu nakłonienia do znalezienia osoby wspierającej. To, w jaki sposób on przeżywa żałobę, jest często wzorem dla dziecka.
Sopocka konferencja otworzyła cykl podobnych szkoleń, o których informować będziemy na bieżąco.