Śmierć w rodzinie ucznia – poradnik dla nauczycieli

Zadania dla szkół

Zadania, jakie może podjąć szkoła, by wesprzeć swojego ucznia, są kilkuetapowe. Można je podzielić na:

działania bezpośrednie – podejmowane zaraz po uzyskaniu informacji, że bliska osoba dla ucznia zmarła,
działania podejmowane przed powrotem ucznia do szkoły,
działania podejmowane po powrocie ucznia do szkoły,
działania długofalowe.

Powyższe wytyczne, chociaż mają charakter umowny, pomogą zrozumieć kierunek działań, które powinna podjąć szkoła.

Działania bezpośrednie

Dyrekcja i wychowawca ucznia zostają poinformowani o śmierci w rodzinie ucznia.
Telefoniczny lub osobisty kontakt z rodziną ucznia, którego celem jest złożenie kondolencji oraz pokazanie, że szkoła interesuje się dzieckiem i jest gotowa pomóc. Istotne jest uzyskanie zgody na przekazanie informacji nauczycielom, rodzicom i klasie, w której uczy się dziecko. Wiarygodna informacja hamuje różnego rodzaju spekulacje i plotki na temat tego, co się dzieje. Otoczenie wie, jak się zachować, ma ustalone ramy funkcjonowania. Na ogół jest tak, że jeśli klasa ucznia w żałobie rozumie trudną sytuację, wówczas dziecku osieroconemu może być łatwiej powrócić do szkoły. Nie należy jednak naciskać, jeśli rodzina lub uczeń chcą zachować prywatność.

Rozmowa z rodzicem ucznia w żałobie mogłaby wyglądać na przykład tak: „Przepraszam, że niepokoję w tych trudnych chwilach, ale dowiedziałam się właśnie o Waszej tragedii. Jesteśmy tym wstrząśnięci i bardzo państwu współczujemy. Dzwonię, żeby powiedzieć, że mogą państwo na nas liczyć. Jeśli potrzebna byłaby jakaś pomoc, niech pani śmiało do mnie dzwoni. Później ustalimy sprawy związane z pogrzebem i powrotem Piotrka do szkoły, bo pewnie teraz nie ma pani do tego głowy. Czy mogłabym przekazać klasie tę smutną wiadomość? Niektórzy uczniowie już wiedzą, więc myślę, że dobrze by było, gdybym podała im spójną informację. Przygotowałabym ich też na powrót Piotrka do szkoły. Co Pani na to?”.

Poinformowanie personelu szkoły oraz ustalenie treści i sposobu przekazania informacji uczniom (podjęcie decyzji, jakim klasom należy powiedzieć, ile informacji można przekazać, w jaki sposób rozmawiać z uczniami). Nie dotyczy to oczywiście sytuacji, gdy rodzina kategorycznie nie wyraża zgody na przekazanie informacji o śmierci otoczeniu.
Napisanie listu kondolencyjnego do ucznia i jego rodziny.
List do wszystkich rodziców uczniów z klasy ucznia w żałobie, zawierający krótką informację o tym, co się wydarzyło, co zrobiła szkoła, jak może reagować dziecko w przyszłości, gdzie można uzyskać więcej informacji oraz wsparcia psychologiczne. List może być wręczany rodzicom odbierającym swoje dziecko lub przesłany drogą mailową. Oczywiście trzeba się zastanowić, czy dana sytuacja wymaga napisania listu do rodziców. Jeśli zmarły był dziecku bardzo bliski i spodziewamy się, że klasa mocno utożsami się z przeżyciami swojego kolegi, wówczas warto podjąć różne narzędzia wsparcia, takie jak na przykład uwrażliwienie rodziców uczniów (patrz: Wsparcie psychologiczne).
Zidentyfikowanie uczniów „szczególnego ryzyka”, czyli dzieci, które mogą w sposób szczególny utożsamić się z uczniem w żałobie, na przykład: dzieci z własną żałobą, po doświadczeniach utraty, zaburzone emocjonalnie, po próbach samobójczych czy mające trudne relacje z danym uczniem w żałobie.

Działania długoterminowe

Działania długofalowe powinny zawierać sposoby wspierania ucznia w żałobie, ustalone z uczniem i jego rodziną.
Nauczyciel powinien się zorientować, jaki rodzaj wsparcia szkoła może zaoferować teraz oraz w przyszłości, a także jakie wsparcie jest dostępne w miejscu zamieszkania ucznia.
Warto pozostać w kontakcie z rodziną podczas całego procesu trwania żałoby.
Warto spisać wszystkie ważne daty, w których uczeń w żałobie może w sposób szczególny odczuwać brak zmarłej osoby. Przeważnie dotyczy to rocznicy śmierci, urodzin i imienin, świąt okolicznościowych. Warto mieć te daty w kalendarzu, z którego często korzysta nauczyciel.
Należy się zastanowić nad tematami przerabianymi podczas różnych lekcji i wskazać, które z nich mogą być szczególnie trudne dla ucznia. Powinno się o nich porozmawiać z nauczycielami, którzy je realizują.
Jeśli nauczyciel zauważy, że dziecko szuka z nim kontaktu i wydaje się nie otrzymywać wystarczająco dużo wsparcia w domu, można razem z nim poszukać sposobów upamiętnienia zmarłego. Najlepszym, a zarazem najprostszym, może okazać się zrobienie razem z uczniem albumu wspomnień czy kalendarza zaprojektowanego przez dziecko, z zaznaczonymi ważnymi datami lub wspomnieniami.
Można napisać wspólnie opowiadanie, złożone ze wspomnień różnych sytuacji przeżytych ze zmarłym.
Można zaproponować uczniowi napisanie listu do zmarłego, w którym zawrze on wszystko to, co chciałby mu powiedzieć. Takie działanie wymaga jednak dodatkowej uwagi i czasu, a przede wszystkim konsekwencji ze strony nauczyciela.

Działania podjęte przed powrotem ucznia do szkoły

Zazwyczaj śmierć kogoś w rodzinie ucznia wiąże się z jego czasową nieobecnością w szkole. Nauczyciele ucznia w żałobie oraz uczeń powinni posiadać bieżące informacje o tym, co się dzieje.

Wybrani nauczyciele przedstawiają wskazanym klasom to, co się wydarzyło.

Najprawdopodobniej im klasa bardziej jest związana z danym uczniem, tym rozmowa będzie bardziej pogłębiona, a reakcje uczniów silniejsze. Czasem jest tak, że klasy, które tylko znają z widzenia danego ucznia, otrzymują rzeczową informację i krótką instrukcję odnośnie do tego, jak można stosownie zachowywać się wobec niego, gdy zacznie chodzić do szkoły. Jednak wielu nauczycieli nie decyduje się na informowanie klas, które nie są bezpośrednio związane z osieroconym uczniem.
Uwrażliwia się uczniów, by nie wpatrywały się i nie wytykały palcami ucznia w żałobie. Osoby, które znają ucznia bezpośrednio, mogą podczas pierwszego spotkania, na przykład na treningu piłki nożnej czy podczas zajęć z jęz. angielskiego, podejść i złożyć kondolencje (chyba że uczeń wcześniej dał znać, że sobie tego nie życzy).
Warto też powiedzieć uczniom, w jaki sposób złożyć kondolencje, na przykład: „Przykro mi z powodu śmierci Twojej mamy.”, „Wiem, że twój tata zmarł, jeśli będziesz chciał o tym pogadać, to daj mi znać.”, „Pewnie Ci niełatwo, mogę iść z Tobą na zakupy, jeśli chcesz.”. Młodsze dziecko może obdarować kolegę samodzielnie wykonanym rysunkiem.
Przeważnie w klasie, w której nauczyciel przekazuje informacje o śmierci, wywiązuje się rozmowa dotycząca tego, co można zrobić w tej sytuacji, oraz przywoływane są wspomnienia osobistych strat.
W klasie, do której należy uczeń, zazwyczaj zapanuje większe poruszenie. Powinno się umożliwić uczniom odreagowanie emocji, podzielenie się myślami, uwrażliwić na ewentualne zachowania ucznia w żałobie. Klasa powinna też zostać przeszkolona w odnoszeniu się do osieroconego kolegi lub koleżanki.
Na ogół klasa wychodzi z inicjatywą, by przygotować coś wyjątkowego dla swojego kolegi, przejawia potrzebę działania. Dobrym pomysłem, ułatwiającym dziecku w żałobie powrót do szkoły, może być na przykład przygotowanie krótkich pozdrowień od każdego ucznia. Dla pozostałych uczniów jest to sposób na rodzącą się w takim czasie potrzebę pomagania. Przeważnie tego typu pomysły nie są realizowane od razu, tylko planowane na następne godziny lekcyjne lub na kolejne dni. Ważne jest jednak, by nauczyciel miał wgląd w tego typu działania, by były one stonowane i stosowne do sytuacji.
Zazwyczaj w klasie nadchodzi czas omawiania uroczystości pogrzebowych. Czasem na pogrzeb idzie cała klasa, czasem jej reprezentacja lub osoby związane szczególnie z uczniem. Oczywiście musi odbyć się to w porozumieniu z rodziną osoby zmarłej, rodzicami uczniów i szkołą. Nauczyciel powinien opowiedzieć o tym, co będzie się działo podczas pogrzebu i w jaki sposób uczniowie mają się zachowywać. Im młodsze dziecko, tym rozmowa o tym powinna być bardziej obrazowa, a do udziału w pogrzebie należy zaangażować rodziców.

Nauczyciel spotyka się z uczniem i jego rodziną.

Podczas spotkania można opowiedzieć uczniowi o tym, co działo się w szkole w czasie jego nieobecności. Mogą to być sprawy bieżące typu: przyjazd teatru, wyniki konkursu na najlepszego nauczyciela, nieobecności innych uczniów. Można także przekazać dziecku wiedzę o tym, jakie informacje zostały przekazane klasie oraz jak zostało to przyjęte przez uczniów. To również moment na wręczenie dziecku upominków czy pozdrowień od klasy.
Warto też wspólnie porozmawiać na temat powrotu ucznia do szkoły. Omówić, jak dziecko może się czuć i w jaki sposób nauczyciel może mu pomóc. Niektóre dzieci bardzo chętnie wrócą do szkoły jako do miejsca, gdzie wreszcie będą mogły poczuć się normalnie. Inne z niepokojem będą myśleć o rozłące z rodziną. Tylko dopytanie o wyobrażenia ucznia odnośnie do powrotu do szkoły może przynieść odpowiedź na temat jego oczekiwań. Czytanie w myślach nie jest dobrym sposobem. Rozmowę można zacząć od stwierdzenia, że chce się ułatwić dziecku powrót do szkoły, w związku z czym prosi się go o podpowiedź. Rozmowa może pomóc w ustaleniu takich kwestii jak:

Czy dziecko chce opowiedzieć na pierwszej lekcji o tym, co się u niego działo?

Czy dziecko chce, by nauczyciel w jego obecności powiedział o tym, co się działo?

Czy dziecko chce, by nauczyciel wcześniej, zanim ono przyjdzie do szkoły, powiedział uczniom ustalone wcześniej rzeczy?

Czy dziecko chce odpowiadać na pytania kolegów? Czy woli, by o nic go nie pytano?

Można zaproponować różne sposoby ułatwiające odnalezienie się w nowej rzeczywistości, na przykład: ustalenie godziny wychowawczej jako pierwszej w dniu, w którym dziecko wraca do szkoły; wejście do szkoły z wybranym uczniem lub nauczycielem; ustalenie planu awaryjnego, czyli działań, które dziecko podejmie, gdy będzie się źle czuło (telefon do nauczyciela lub do rodzica, spotkanie z pedagogiem itp.). Ustalenia należy czynić powoli, a rozmowę prowadzić w spokojnym tonie, by nie wystraszyć dziecka.

Działania po powrocie ucznia do szkoły

Powrót do szkoły odbywa się mniej więcej według wcześniej omówionego scenariusza. Jeśli istnieje możliwość spotkania się z uczniem w dniu powrotu, warto zapytać, czy wcześniejsze ustalenia są aktualne.
Korzystne dla wszystkich stron jest, gdy uczeń w żałobie opowiada klasie o tym, co się wydarzyło, jak się z tym czuje i jakiego zachowania oczekuje od swoich kolegów. Taka „instrukcja obsługi” ułatwia właściwe wsparcie. Uczeń może powiedzieć na przykład: „Kiedy zauważycie, że jestem smutny, niech jedna osoba do mnie podejdzie, a nie wszyscy naraz, i zapyta, czy chcę porozmawiać. Powiem, czy tak jest czy nie.”, „Kiedy zauważycie, że jestem smutny, nie pytajcie mnie o nic, bo wtedy jestem bardzo nieprzyjemny. Poczekajcie, aż mi przejdzie.”, „Czasem wpadam we wściekłość. Przepraszam, jeśli na kogoś nakrzyczę bez powodu.”.
Młodsze dziecko potrzebuje większego wsparcia i wprowadzenia w sytuację przez nauczyciela. W tym przypadku nauczyciel może powitać ucznia w klasie, być jego przedstawicielem.
Warto pod koniec dnia zajęć w szkole porozmawiać z uczniem i zapytać, co się wydarzyło. Można omówić też plan działania na jutro.

Żałoba a problemy z nauką

Przeżywanie żałoby może mieć wpływ na uczenie się i zachowanie się ucznia. Uczeń w żałobie może przejawiać:

trudności z opanowaniem nowego materiału,
drażliwość,
alienowanie się w stosunku do innych,
niepokój i smutek,
skłonności do zachowań ryzykownych, takich jak nadużywanie szkodliwych substancji, próby rozwiązłości, nieostrożna jazda czy agresja lub autoagresja.

Jak rozpocząć rozmowę z uczniem w żałobie?

Okaż troskę. Wyraź swoje zaniepokojenie. Ważne, by uczeń wiedział, że wiesz, co się wydarzyło i że o nim myślisz. To bardzo cenne wsparcie, nawet jeśli uczeń nie skorzysta z bezpośredniej rozmowy z Tobą.
Pokaż, że jesteś gotowy i otwarty na rozmowę z uczniem. Rozpocznij od zwykłego:
„Jak się masz?”.
„Przykro mi, że zmarła Twoja mama…”.
„Zawsze możesz mnie zapytać o coś, nawet jeśli wydaje się to trudne albo niewłaściwe”.
Bądź uważny. Czasem młody człowiek nie będzie chciał wprost mówić o tym, co się z nim dzieje, ale jego zachowanie będzie zdradzało potrzebę wsparcia. Będzie przechodził obok Ciebie częściej niż zwykle, będzie zadawał pytania odnośnie tematów niezwiązanych ze śmiercią. Być może w ten sposób podświadomie będzie szukał z Tobą kontaktu. Zauważ to i uszanuj. Odpowiadaj na zadane pytania wprost. Stwórz sytuację, by dziecko mogło spędzić z Tobą czas, a jeśli uznasz to za właściwe, nawiąż do jego żałoby.
Zapewniaj podczas rozmowy, że wszystkie uczucia są właściwe i że mogą się zmieniać wraz z upływem czasu (co nie znaczy, że dziecko zapomina o zmarłym!). Bądź uważny na trudne uczucia, np. poczucie winy lub złość. Przyjmij je, wysłuchaj ich, daj im wybrzmieć. Dopiero kiedy dziecko je wypowie, przyjdzie czas na analizowanie ich z racjonalnej perspektywy.
Bądź dostępny. Raz na jakiś czas możesz ponawiać swoją propozycję pomocy. Czasem wsparcie jest najistotniejsze po miesiącu czy po kilku miesiącach od straty.

Pomoc specjalistyczna

Żałoba nie jest chorobą, a jej przeżywanie może przybrać różny obraz. Czasem potrzebna jest pomoc specjalisty.

Jedną z oznak, że żałoba przybrała niepokojący charakter, może być fakt, że „nie mija”, to znaczy, że po kilkunastu miesiącach nie zmienia się sposób odczuwania żalu po stracie bliskiej osoby. Na przykład nadal odczuwane są bardzo silne emocje, podobne do tych z początkowego okresu żałoby, które hamują proces powrotu do realnego życia. Wydaje się, że dziecko jest „we władaniu” rozpaczy, poczucia winy czy wrogości. Innym przejawem zachowania, na które trzeba zwrócić uwagę, jest nieumiejętność zerwania realnej więzi ze zmarłym pomimo upływu czasu. Sygnałem alarmowym powinny być reakcje dziecka świadczące o tym, że nie pozwoliło ono zmarłemu „odejść”. Dziecko rozmawia ze zmarłym, widzi go, nie zgadza się, by przenieść jego rzeczy, zachowuje się tak, jakby zmarły nadal żył. Do specjalisty należy się udać także wówczas, jeśli zachowanie dziecka zagraża jego życiu lub zdrowiu, na przykład od dłuższego czasu cierpi na bezsenność albo zapowiada popełnienie samobójstwa.

W czasie żałoby coraz bardziej powszechne i akceptowane stają się terapie indywidualne lub grupowe. Korzysta z nich coraz więcej dzieci, młodzieży i dorosłych. Są one dostępniejsze niż kiedyś i coraz więcej ludzi rozumie, że terapia nie świadczy o chorobie psychicznej, ale o trosce o siebie. Być może zastanawiasz się, jak to jest korzystać z takiej pomocy?

Spotkania z terapeutą lub z grupą wsparcia mogą pomóc w uporządkowaniu uczuć, w znalezieniu rozwiązań problemów i spowodować, że osoba w żałobie chociaż przez chwilę poczuje się rozumiana.

Może właśnie teraz zastanawiasz się, czy skorzystać z takiej pomocy? Może trudno Ci funkcjonować na co dzień? Może ktoś poleca Ci kontakt ze specjalistą, bo sam skorzystał z grupy wsparcia? Decyzja przyłączenia się do grupy wsparcia lub sięgnięcia po pomoc indywidualną jest zazwyczaj trudna. Zachęcamy jednak, aby się nad tym zastanowić.

Zazwyczaj jest tak, że osoby dorosłe korzystają z pomocy indywidualnej lub grupowej, natomiast dzieciom osieroconym próbuje się pomagać przede wszystkim poprzez ich rodziców czy opiekunów. Doświadczenie pracy z osobami w żałobie wskazuje, że jeśli dorośli wiedzą jak rozmawiać o trudnych sprawach i rozumieją proces żałoby, to potrafią najlepiej wesprzeć swoje własne dzieci w przeżywaniu żalu po stracie. Tak więc dorosły, który chce pomóc dziecku osieroconemu, powinien w pierwszej kolejności sam skorzystać z pomocy specjalisty, psychologa, duchownego, pedagoga czy wziąć udział w grupie wsparcia. Inaczej jest, gdy zachowanie dziecka bezpośrednio zagraża jego życiu lub zdrowiu. Wówczas niezwłocznie należy zapewnić dziecku pomoc specjalisty.

Scenariusze lekcji

Poniższe scenariusze zaczerpnięte zostały z książki: „Jak rozmawiać z uczniami o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym” pod redakcją Józefa Binnebesela, Piotra Krakowiaka i Anny Janowicz, przygotowanej przez Fundację Hospicyjną. Ich autorami są nauczyciele praktycy, na co dzień pracujący z młodzieżą i stykający się z zagadnieniami śmierci, zarówno nagłej, jak i w następstwie przewlekłej choroby.

Szkoła podstawowa | Radość i smutek

Teresa Popaszkiewicz, Gdańsk

Wprowadzenie/Zapis w dzienniku

Rozpoznawanie i nazywanie uczucia radości i smutku. Rozmowa na temat święta Wszystkich Świętych. Zabawa i drama „Jest mi wesoło, jest mi smutno”. Zapoznanie dzieci z pojęciem: „żałoba” oraz sposobami radzenia sobie w chwilach żałoby.

Pokazanie miejsca na terenie szkoły, w którym znajduje się gabinet psychologa. Oznaki późnej jesieni. Zapoznanie z utworem Antonio Vivaldiego Jesień. Praca plastyczna Cztery pory roku jesień (treści matematyczne zgodnie z rozkładem materiału).

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

uczenie rozpoznawania i nazywania uczuć;
rozwijanie umiejętności radzenia sobie z uczuciem żalu, żałoby;
troska o pamięć bliskich, którzy umarli;
umiejętność rozpoznawania oznak późnej jesieni;
zapoznanie z utworem Antonio Vivaldiego Jesień.

II. Metody pracy:

pogadanka;
elementy dramy;
praca z fotografiami.

III. Środki dydaktyczne:

ilustracje osób wyrażających miną uczucie radości bądź smutku;
karteczki dla każdego dziecka z napisem tematu lekcji: RADOŚĆ, SMUTEK;
przyniesione przez dzieci zdjęcia przedstawiające ich przodków;
trzy kartki z napisami tematów scenek do przedstawienia;
ilustracje przedstawiające późną jesień;
arkusze szarego papieru;
materiały plastyczne potrzebne do przedstawienia pracy;
utwór Antonio Vivaldiego Cztery pory roku, odtwarzacz.

IV. Czas: 2:45 minut.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

1. Na tablicy rozwieszone ilustracje przedstawiające ludzi, w różnym nastroju: radości, smutku.

2. Nauczyciel: Spójrzcie na tablicę i spróbujcie odgadnąć, o czym będziemy dzisiaj na lekcjach rozmawiać?

3. Wspólne ustalenie tematu lekcji: Radość i smutek.

4. Wklejenie do zeszytu karteczek (przygotowanych i rozłożonych na ławkach dzieci przed lekcją przez nauczyciela) z napisem: RADOŚĆ, SMUTEK.

5. Rozmowa z dziećmi na temat ilustracji:

Kogo widzimy na ilustracjach?

Co możemy powiedzieć o tych osobach, w jakim są nastroju?

Po czym poznajemy, gdy ktoś jest smutny, a po czym gdy jest wesoły?

Kto z was wie, jak możemy pogrupować te ilustracje, biorąc pod uwagę nastrój osób, które się na nich znajdują? (dokonanie podziału na dwie grupy: smutni, weseli)

W jakich sytuacjach cieszymy się?

A kiedy jest nam smutno?

Propozycja przedstawienia w zeszytach, za pomocą rysunku, swojego obecnego nastroju (może to być tylko odpowiednia mina).

6. Próba odgadnięcia przez nauczyciela nastroju niektórych dzieci.

7. Swobodne wypowiedzi dzieci na temat ich nastroju.

8. Połączenie za pomocą strzałki przedstawionego za pomocą rysunku nastroju z odpowiednim wyrazem z tematu lekcji: radość bądź smutek.

Jak sądzicie, czy można dzielić się z innymi osobami radością i smutkiem?

W jaki sposób dzielimy się radością, a w jaki smutkiem?

Co człowiek czuje, gdy dzieli się radością, a co czuje, gdy dzieli się smutkiem? (radość jest większa, a smutek mniejszy).

II. Realizacja

1. Zabawa: „Jest mi wesoło, jest mi smutno”: dzieci wstają. Ustawiają się w kółko. Na środek wychodzi nauczyciel i poleca naśladować ruchem i odpowiednią miną różne sytuacje, na przykład dostałem szóstkę, dziś są moje urodziny, dostałem dwójkę, zaginął mój ulubiony pies, jestem chory itp.

2. Powrót na miejsca. Rozmowa z dziećmi na temat zbliżającego się dnia Wszystkich Świętych:

Kto z was wie jakie święto będziemy obchodzili już wkrótce? (dzień Wszystkich Świętych)

Którego dokładnie dnia w roku obchodzimy to święto?

3. Napis na tablicy: 1 Listopada — dzień Wszystkich Świętych:

Czy jest to radosne czy smutne święto?

Kto z was pamiętał i przyniósł dzisiaj na lekcję zdjęcie bliskiej osoby z rodziny, która już umarła?

4. Oglądanie przyniesionych przez dzieci zdjęć i krótkie przedstawienie osób znajdujących się na nich:

Czy ludzie pamiętają o osobach, które już od nas odeszły, umarły?

Co robicie w dniu Wszystkich Świętych razem ze swoją najbliższą rodziną?

Czy ktoś z was przeżył już w swoim życiu śmierć bliskiej osoby?

Co wtedy czułeś? Jak się zachowywałeś? Jak zachowywali się twoi bliscy? (smutek, poczucie winy, bezsilność, poczucie przytłoczenia, pogrążenia, samotność, złość lub wściekłość, pustkę, poczucie zagrożenia, strach przed przyszłością)

Kto z was wie, jak jednym słowem możemy nazwać nasze odczucia, nasze często dziwne, niezrozumiałe zachowania po śmierci bliskiej nam osoby?

5. Dzieci próbują odgadnąć szukane słowo: ŻAŁOBA

6. Nauczyciel zapisuje na tablicy pod słowem „smutek” — z tematu lekcji — słowo: ŻAŁOBA

Jak sądzicie, czy żałoba trwa zawsze?

Kto z was wie, do kogo możemy zwrócić się o pomoc, gdy przeżywamy trudności, na przykład gdy jesteśmy w żałobie, gdy jest nam bardzo smutno, gdy mamy problem, gdy nie potrafimy poradzić sobie z jakąś życiową sytuacją, na przykład wtedy, gdy ktoś bliski nam umrze?

7. Wspólne ustalenie odpowiedzi na powyższe pytanie (rodzice, zaprzyjaźniony nauczyciel, ksiądz, psycholog).

Czy wiecie, gdzie w naszej szkole znajduje się gabinet pani psycholog? (propozycja wyjścia i pokazania gabinetu psychologa).

8. Ćwiczenia dramowe: „Jest mi wesoło, jest mi smutno”. Podział klasy na trzy grupy. Każda grupa otrzymuje kartkę, na której zapisane jest zadanie do wykonania:

Przedstawcie jak najkrócej za pomocą ruchu i odpowiedniej miny następujące sceny:

bal wszystkich świętych;
moja mama jest chora;
wypadek na drodze.

Przedstawienie scenek przez poszczególne grupy. Po każdym przedstawieniu omawia się treść, ze szczególnym uwzględnieniem nastroju smutku lub radości.

Wspólna ocena poszczególnych przedstawień.

9. Nauczyciel zadaje pytania:

Jaką mamy teraz porę roku? (jest już jesień).

Czy jesień jest smutną czy radosną porą roku?

Dlaczego jesień kojarzy nam się raczej ze smutkiem?

Nauczyciel umieszcza na tablicy ilustracje późnej jesieni.

Spójrzcie na ilustrację, spróbujcie odgadnąć, dlaczego jesień jest raczej smutną porą roku? (opadają liście, na dworze coraz szybciej robi się ciemno, jest coraz zimniej, ptaki odlatują do ciepłych krajów, często pada deszcz, rzadziej niż w innych porach roku świeci słońce, ludzie częściej chorują).

10. Propozycja naśladowania ruchem, mimiką i głosem oznak późnej jesieni:

szumią drzewa;
opadają liście;
odlatują ptaki;
zwierzęta szykują się do snu;
zwierzęta zbierają zapasy na zimę;
liście szeleszczą pod nogami;
słońce nieśmiało wygląda zza chmur;
pada deszczyk;
pada rzęsisty deszcz.

11. Propozycja odsłuchania utworu (bądź jego fragmentów) Antonio Vivaldiego Cztery pory roku.

12. Próba odgadnięcia przez dzieci tytułów poszczególnych pór roku przedstawionych za pomocą muzyki.

13. Omówienie nastroju poszczególnych części utworu.

Które są radosne, a które smutne?

Po czym to poznałyście? (wesołe, smutne, wysokie, niskie, szybkie, wolne dźwięki).

14. Praca plastyczna w grupach 3–4-osobowych:

Przedstaw na planszy szarego papieru ilustrację do muzyki Antonio Vivaldiego „Cztery Pory Roku — Jesień”.

15. Przy dźwiękach muzyki dzieci malują farbami (lub inna technika plastyczna) jesień.

16. Oglądanie, omawianie i ocena prac.

17. Umieszczenie prac na wystawie.

III. Podsumowanie

1. Pytania podsumowujące lekcję:

O jakich uczuciach dzisiaj rozmawialiśmy? (radość, smutek)

Kiedy obchodzimy dzień Wszystkich Świętych?

Co to jest żałoba?

Kto może pomóc osobom będącym w żałobie?

Jakie zmiany zachodzą w przyrodzie późną jesienią?

Kto z was pamięta nazwisko kompozytora utworu „Cztery pory roku”?

2. Pochwała dzieci, które były najbardziej aktywne podczas lekcji.

Szkoła podstawowa | Czego potrzebował Colin, bohater książki „Tajemniczy ogród”, aby wyzdrowieć?

Lidia Czartoryska-Górska, Gdańska Autonomiczna Szkoła Podstawowa, Gdańsk

Wprowadzenie

Scenariusz powstał jako kontynuacja scenariusza dotyczącego przemiany Mary. Dziewczynka bowiem z rozkapryszonej i samolubnej osóbki przeistacza się w osobę dojrzałą i empatyczną. Colin natomiast — dzięki Mary — wyzwala się z sideł wmówionej i wymyślonej śmiertelnej choroby.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

w zakresie wiadomości uczeń:

przedstawia treść lektury Tajemniczy ogród,

rozróżnia postaci główne i pierwszoplanowe,

wyróżnia rozdział jako fragment powieści,

wyjaśnia, kim jest hipochondryk;

w zakresie umiejętności uczeń:

słucha i czyta ze zrozumieniem;

formułuje wnioski, korzystając z fragmentów lektury;

wyjaśnia znaczenie wyrazu na podstawie kontekstu;

opisuje przeżycia głównego bohatera;

dostrzega zależność pomiędzy zmianą w wyglądzie i charakterze bohatera;

nazywa uczucia bohaterów lektury i swoje.

2. Wychowania:

w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

prowadzi kulturalną dyskusję,

ujawnia wrażliwość na problemy innych ludzi,

nazywa uczucia towarzyszące chorobie,

dostrzega potrzebę bliskości z osobą, która jest chora,

rozumie, że można wesprzeć chorą osobę poprzez wspólne przeżywanie,

stawia się w sytuacji osoby, która mogłaby pomóc komuś choremu.

II. Metody pracy:

praca z tekstem;
rozmowa kierowana;
dyskusja;
oś czasu;
przekład intersemiotyczny.

III. Środki dydaktyczne:

Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród;
kredki.

IV. Czas: 45 minut.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Nauczyciel zapisuje na tablicy niedokończone zdania, które uczniowie mają uzupełnić (słownie).

Najczęściej choruję na …

Ostatnio byłem chory …

Kiedy jestem chory, to …

Lubię/nie lubię być chory, ponieważ …

Kiedy jestem chory, oczekuję …

Choroba kojarzy mi się z …

Niektóre choroby mogą …

II. Realizacja

1. Nauczyciel pyta uczniów, który z bohaterów Tajemniczego ogrodu zmaga się z chorobą. Następnie pyta, na co Colin był chory (chorował na tyfus, gorączkę reumatyczną). Czy były to poważne choroby? Co myślał Colin i otaczający go ludzie o jego chorobie? Czy była to choroba śmiertelna? (tu dzieci powinny zwrócić uwagę na fakt, że Colin i inni myśleli, że jest on śmiertelnie chory, ale to nie była prawda).

2. Nauczyciel pyta, co nie pozwalało chłopcu wyzdrowieć?

po śmierci matki Colina wszyscy bali się, że będzie garbaty tak jak jego ojciec, wmawiali więc dziecku, że ma słaby kręgosłup, że powinno ciągle leżeć i że nie może chodzić;
Colin uwierzył, że urośnie mu garb i niedługo umrze;
chłopiec ciągle leżał w łóżku;
wpadał w histerię;
uważał, że skoro niedługo umrze, wszyscy powinni wykonywać jego polecenia;
stał się rozkapryszony i samolubny;
bał się wyjść na świeże powietrze;
bał się, że ojciec go nie kocha i nigdy nie pokocha.

3. Nauczyciel i uczniowie rysują oś czasu. W jej dolnej części zapiszą, jak zmieniało się myślenie Colina o chorobie, w górnej części — co było powodem tych zmian.

4. Nauczyciel prosi, aby uczniowie narysowali Colina na początku osi (żółta cera, chudy, smutny) i na końcu (rumiany, silny, zwinny). Nauczyciel zadaje pytanie o to, co spowodowało taką zmianę w wyglądzie chłopca oraz co na to wpłynęło.

Nauczyciel zapisuje wniosek na tablicy:

Zmiany w wyglądzie odzwierciedlają zmiany, które zaszły w charakterze bohatera.

5. Nauczyciel czyta fragment rozdziału W tajemniczym ogrodzie, który staje się podsumowaniem osi i zmian, które zaszły w osobowości i wyglądzie Colina.

Dopóki Colin zamykał się w swym pokoju, myśląc tylko o swoich lękach i chorobie, dopóki nienawidził spojrzeń ludzi i godzinami medytował nad swą rychłą śmiercią i rzekomym garbem, pozostawał histerycznym, na pół obłąkanym hipochondrykiem, który nie wiedział, co to słońce i wiosna, ani nie miał pojęcia o tym, że gdyby tylko się postarał, mógłby wyzdrowieć i stanąć na nogi. W miarę jak te nowe, piękne myśli wypierały stare, szpetne, zaczęło weń wstępować życie, krew poczęła żywiej krążyć w żyłach, poczuł raptowny przypływ sił. Jego naukowe doświadczenia były bardzo praktyczne, proste i nie było w nich nic nieziemskiego. Bardziej zaskakujące rzeczy mogą się przydarzyć każdemu, kto trapiony złymi, ponurymi myślami, opamięta się w porę i wypędzi je z głowy, i zastąpi dobrymi, które dodają otuchy i krzepią. Bo jednych i drugich nie da się pogodzić.

Po przeczytaniu fragmentu nauczyciel prosi uczniów, aby wyjaśnili swoimi słowami, kim jest hipochondryk. Potem sięga do Słownika języka polskiego, czyta definicję i zapisuje na tablicy:

Hipochondryk — osoba, która wmawia sobie, że jest chora.

III. Podsumowanie

Nauczyciel pyta, co może znaczyć zdanie wypowiedziane przez Colina: Jak się choruje, to się nic nie widzi. Zdanie to zapisuje na tablicy. Przykładowe odpowiedzi uczniów: Kiedy człowiek choruje, nie dostrzega nic dobrego, martwi się tylko swoim zdrowiem, nie potrafi o niczym innym myśleć, boi się samotności i śmierci.

Nauczyciel zapisuje na tablicy wniosek:

Lęk, który towarzyszy chorobie — szczególnie nieuleczalnej — jest trudny do przezwyciężenia i nie pozwala zobaczyć wielu pozytywnych rzeczy i zdarzeń. Człowiek potrzebuje wówczas drugiej osoby — takiej jak Mary — która pokaże chorej osobie, że razem mogą przeżywać drobne radości i smutki i że piękno życia można odnaleźć w najzwyczajniejszych czynnościach, na przykład wspólnym podziwianiu kwiatów!

Praca domowa

Napisz w kilku zdaniach, co mógłbyś zrobić dla bliskiej osoby, która ciężko zachorowała, aby poczuła się lepiej.

Bibliografia

Burnett F.H. (2002): Tajemniczy ogród, Warszawa.

Gimnazjum | Tylko nieznane przeraża człowieka. Ale dla tego, kto stawia mu czoło, ono już nie jest nieznane (Antoine de Saint-Exupery)

Jolanta Politowska, pedagog szkolny, Publiczne Gimnazjum im. Bpa P. Gołębiowskiego, Jedlińsk

Wprowadzenie

Konspekt ten zrodził się po spotkaniu poświęconemu wolontariatowi hospicyjnemu. W szkole spotkałam się już kilka razy z sytuacją, w której uczeń stracił bliską osobę. Gdy było potrzebne wsparcie, zwykle kierowałam się intuicją i swoimi doświadczeniami po stracie rodziców.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

w zakresie wiadomości uczeń:

mówi o śmierci jako kolejnym etapie,

nazywa swoje uczucia;

w zakresie umiejętności uczeń:

uzewnętrznia swoje emocje dzięki poznanym metodom.

2. Wychowania:

uświadomienie sobie, że w trudnych sytuacjach nie jest się samym;
uwrażliwienie na drugiego człowieka;
akceptacja swoich myśli i emocji.

II. Metody pracy:

„burza mózgów”;
dyskusja;
ekspresja muzyczna i literacka.

III. Środki dydaktyczne:

karta pracy „myślę i czuję”;
nagranie piosenki Na dach świata w wykonaniu zespołu Czerwone Gitary;
fragment wiersza K. Przerwy Tetmajera Gdybym mógł sobie wybrać;
fragment Dziadów A. Mickiewicza.

IV. Czas: 1–2 godziny lekcyjne (w zależności od potrzeb grupy).

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Nauczyciel prowadzący proponuje młodzieży zabawę „Myśli i uczucia”.

Uczestnicy zajęć otrzymują kartki „myślę i czuję”, a prowadzący prosi, by młodzież po jednej stronie zapisała kilka myśli, które właśnie „chodzą po głowie” (mogą one dotyczyć czegokolwiek). Kartki te nie będą nikomu ujawniane, to tylko okazja do „zajrzenia w głąb siebie”. Po drugiej zaś stronie młodzież zapisuje uczucia, czyli to, co teraz odczuwa.

Jeśli uczniowie czują się w zespole bezpiecznie, metoda ta pomaga nauczyć się odróżniać myśli od uczuć. Pokazuje też, że zapisanie uczuć jest bezpiecznym sposobem ich uzewnętrzniania, uczy więc umiejętności, która przyda się w życiu.

Gdy uczniowie skończą pisać, nauczyciel prosi ochotników o podzielenie się z zespołem swoimi spostrzeżeniami. Można też za przyzwoleniem młodzieży odczytać anonimowe kartki (odczytuje się je tak, by nie ujawnić tekstu pisanego. Informacje te pozwolą młodzieży przekonać się, że nie są sami, ponieważ często okazuje się, że inni mają podobne myśli i uczucia).

Prowadzący odczytuje temat zajęć i prosi o interpretację cytatu.

II. Realizacja

Prowadzący pyta młodzież o skojarzenia, jakie wywołuje słowo „śmierć” (uczniowie siedzący w kręgu wymieniają swoje skojarzenia).

Śmierć widziana oczami młodego człowieka: nauczyciel zadaje pytanie Czym jest dla Ciebie śmierć? Wokół tego pytania wywiązuje się dyskusja.

Podsumowanie dyskusji fragmentem wiersza K. Przerwy Tetmajera Gdybym mógł sobie wybrać (zał. 1).

Nauczyciel prezentuje fragment Dziadów A. Mickiewicza (zał. 2), po czym rozpoczyna dyskusję na temat: Nasze myśli i uczucia po stracie bliskiej osoby.

Zakończenie i podsumowanie dyskusji: wysłuchanie piosenki Na dach Świata w wykonaniu zespołu Czerwone Gitary (zał. 3).

III. Podsumowanie

Podsumowując dzisiejsze rozważania, możemy powiedzieć, że dla współczesnego człowieka śmierć w dalszym ciągu jest zagadką. Bardzo ważne jest jednak to, że śmierć należy umieć zaakceptować jako element życia, który nas nie ominie. Myślę, że warto przyzwyczajać się do faktu, że nasze odejście z tego świata jest nieuchronne.

Możliwe, że poznanie śmierci opiera się na jej „oswajaniu”, przygotowaniu do przechodzenia do innego świata w zgodzie z własnym sumieniem. Uważam, że śmierć można „oswoić”. Każdy, kto był świadkiem śmierci kogoś bliskiego, wie co się wówczas dzieje. Pod względem fizjologicznym serce przestaje bić, ciało zastyga i już nigdy nie możemy z tym kimś porozmawiać, przytulić się, wyżalić. Wiemy natomiast, co przeżywamy i jakie myśli rodzą się w naszym umyśle. Wiemy, że zarówno płacz, jak i rozmowa pozwolą nam uzewnętrznić nasze uczucia w tak trudnej dla nas sytuacji.

Całe życie człowieka jest tylko podróżą do śmierci (Seneka)

Bibliografia

Aronson E. (1978): Człowiek — istota społeczna, Warszawa.

Załącznik 1

Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Gdybym mógł sobie wybrać…
Gdybym mógł sobie wybrać śmierć podług mej woli,
chciałbym z wolna utracać świadomość istnienia,
przestawać czuć, co rozkosz przynosi lub boli,
i pogrążać się w cichą otchłań zapomnienia.

Załącznik 2

Adam Mickiewicz, Dziady, Upiór (fragment)
Serce ustało, pierś już lodowata,
Ścięły się usta i oczy zawarły:
Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata!
Cóż to za człowiek? — Umarły.

Załącznik 3

Czerwone Gitary, Na dach Świata (dostępna w Internecie)
Na dach, na dach świata
Wspinam się, wspinam się.
Wysokie śniegi czekają mnie.

Na dach, na dach świata
Wiedzie szlak, wiedzie szlak.
Szalone świerki wołają mnie.
Echo, echo!
Echo, echo!
Gdzie ty, gdzie?
Gdzie ja, gdzie?

Na dach, na dach świata …
Siódmy rok, ósmy rok …
Przyjaciół cienie czekają mnie …

Na dach, na dach świata —
Tam gdzie biel, tylko biel —
Zalotne ptaki wzywają mnie.

Echo, echo!
Echo, echo!
Gdzie ty, gdzie?
Gdzie ja, gdzie?

Na dach, na dach świata …
Siódma dal, ósma dal …
Już milczy echo, umiera wiatr …

Na dach, na dach świata —
Sam jak sen, sam jak sen …
Przełęcze białe — utul się w nie …

Gimnazjum | „Chcę Ci jeszcze tylko powiedzieć…”

Karolina Socha, pedagog szkolny, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy, Kamień Pomorski

Wprowadzenie

Jestem młodym stażem nauczycielem — pracuję dopiero trzeci rok. Jako pedagog szkolny zajmuję się głównie problemami wychowawczymi i opiekuńczymi. W obszarze moich działań zawodowych miejsce szczególne zajmuje profilaktyka wychowawcza, ukierunkowana na wdrażanie uczniów do zachowań i postaw prospołecznych, opartych na systemie uznawanych wartości i norm etyczno-moralnych. Poprzez udział w różnorodnych przedsięwzięciach wychowawczych uczniowie zdobywają wiedzę i umiejętności sprzyjające zapewnieniu sobie oraz innym zdrowia i bezpieczeństwa. Uświadamiamy uczniom niebezpieczeństwa i zagrożenia wynikające z kontaktów z nieznajomymi, będące skutkiem ryzykownych zachowań. Bywało, że podczas zajęć wychowawczych poruszaliśmy temat śmierci, na przykład podczas spotkania z wolontariuszką Zachodniopomorskiego Hospicjum dla Dzieci, chcąc w ten sposób uwrażliwić uczniów na problem cierpienia i śmierci, przygotować ich do trudnych sytuacji życiowych. Trudno rozmawiać o śmierci, jeszcze trudniej rozmawiać o śmierci z dziećmi. A jakże trudno, gdy trzeba rozmawiać o śmierci ich rówieśników, koleżanek, kolegów, gdy trzeba rozmawiać o śmierci nagłej i niespodziewanej. Musieliśmy jednak stanąć do tej rozmowy w obliczu tragicznego w skutkach pożaru hotelu socjalnego, który miał miejsce 13 kwietnia w naszym mieście. Wśród ofiar szalejącego żywiołu było wiele dzieci, a jedną z nich była uczennica naszej placówki, która zginęła wraz z 5-osobową rodziną. Od tego dnia wszystko stało się inne, śmierć poruszyła nasze serca i umysły!

Przeżycia tych dni są trudne dla mnie samej, ale mimo wszystko podjęłam się próby pomocy uczniom w przejściu przez najtrudniejszy okres w ich życiu i uporaniu się z własnymi emocjami.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

w zakresie wiadomości uczeń:

wymienia przyczyny i okoliczności śmierci,

wymienia różne zachowania ludzi w obliczu zagrożenia i śmierci,

dokonuje weryfikacji posiadanych wiadomości na temat tragicznego zdarzenia;

w zakresie umiejętności uczeń:

uczy się umiejętności słuchania i prowadzenia otwartej rozmowy na trudny temat śmierci,

uczy się rozpoznawania własnych emocji i uczuć,

uczy się umiejętności radzenia sobie z własnymi stanami emocjonalnymi i uczuciami,

uczy się empatii oraz otwartości w wyrażaniu własnych uczuć.

2. Wychowania:

w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

akceptuje okres żałoby jako czas na wewnętrzne „uporządkowanie” i przeżycie bólu po stracie bliskiej osoby,

jest empatyczny w kontaktach z osobami poszkodowanymi w pożarze oraz osobami przeżywającymi żałobę,

podejmuje działania pomocowe na rzecz osób poszkodowanych,

ma postawę szacunku dla zdrowia i życia własnego i innych.

II. Metody pracy:

pogadanka;
dyskusja problemowa;
indywidualna;
zespołowa.

III. Środki dydaktyczne:

odtwarzacz i nagrania muzyki relaksacyjnej;
nagranie koncertu Poznańskich Słowików;
kserokopia fragmentu poezji Sokratesa;
kronika szkolna;
środki plastyczne: balony, kartki bibuły, kredki, długopisy, wstążeczki, arkusze papieru flamastry;
kserokopia wiersza ks. Jana Twardowskiego Śpieszmy się;
nagranie wiersza w wykonaniu Krzysztofa Kolbergera.

IV. Czas: zajęcia będą przeprowadzane z chętnymi uczniami, którzy mają problem z uporaniem się z własnymi myślami i emocjami w związku z tragicznym pożarem. Spotkanie zaplanowano na 3 jednostki lekcyjne, ostatecznie o przebiegu zajęć oraz czasie ich trwania zadecyduje sytuacja i możliwości uczestniczenia uczniów, czyli ich asertywność, zaangażowanie i postawa otwartości.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

1. Powitanie i wprowadzenie uczniów w temat spotkania, utworzenie kręgu.

2. Zawarcie kontraktu grupowego, czyli określenie sposobu i organizacji pracy podczas zajęć, zwrócenie uwagi na ich szczególny charakter i konieczność poszanowania i przestrzegania przyjętych i społecznie akceptowanych zasad. Podkreślenie, że udział w spotkaniu w każdej chwili można przerwać.

3. Wprowadzenie uczniów w klimat spotkania — odtworzenie fragmentu nagrania koncertu Poznańskich Słowików w Katedrze Kamieńskiej W hołdzie ofiarom pożaru.

4. Rozmowa wstępna, w czasie której uczniowie dzielą się wrażeniami z koncertu; wyjaśniamy sobie treść informacji pochodzących z mediów na temat tragicznego pożaru. Odpowiadamy na ewentualne pytania uczniów.

II. Realizacja

Ćwiczenie 1

1. Nauczyciel wraz z uczniami gromadzi i porządkuje wiedzę na temat śmierci:

śmierć spodziewana, na przykład z powodu starości, po długiej chorobie, z powodu ostrej i nieuleczalnej choroby, z powodu wad i zaburzeń rozwojowych;
śmierć niespodziewana, na przykład wypadki samochodowe, samobójstwa, zabójstwa, utonięcia, zatrucia, porażenia prądem, pożary, katastrofy i klęski, takie jak: trzęsienie ziemi, wybuchy wulkanów, powodzie.

2. Nauczyciel wraz z uczniami gromadzi wiedzę na temat emocji towarzyszących ludziom, którzy przeżywają utratę bliskiej osoby lub też przeżywają traumę w obcowaniu ze śmiercią w obliczu tragicznych zdarzeń: złość, gniew, żal, rozpacz, smutek, poczucie winy, poczucie beznadziejności i bezsensu, bezradność, bezsilność, bunt, zwątpienie itp. Nauczyciel zapisuje na dużym arkuszu papieru podawane przez uczniów emocje i stany psychiczne.

3. Uczniowie opisują objawy i doznania towarzyszące przeżywanym emocjom oraz oznaczają je na sylwetce człowieka naszkicowanej na dużej kartce papieru:

złość, gniew — płacz, krzyk, tupanie, rzucanie przedmiotami,
żal, smutek — płacz, przygnębienie, kłopoty ze snem,
rozpacz — płacz, bezsenność, utrata przytomności, brak łaknienia, próby samookaleczenia,
beznadziejność — utrata chęci do życia, depresja, bezsenność,
poczucie winy — bezsenność, brak łaknienia, niepokój, próby samobójcze.

4. Nauczyciel podsumowuje tę część zajęć. Zwraca uczniom uwagę na różnorodność przeżyć i zachowań ludzi. Uświadamia uczniom, że często przeżywane przez ludzi emocje są dla nich wyniszczające. Długotrwające stany nadmiernie silnych emocji działają destrukcyjnie zarówno na psychikę, jak i na zdrowie człowieka. Nauczyciel doprowadza uczniów do wypracowania wniosku, że należy próbować kontrolować własne emocje, racjonalizować je oraz umieć je rozładować. Sugeruje, że uczuć nie należy ukrywać ani się ich wstydzić, na przykład płacz pozwoli złagodzić, odreagować żal.

5. Nauczyciel stwarza uczniom możliwość autorefleksji i konfrontacji z własnymi emocjami. Uczniowie słuchają muzyki relaksacyjnej, mogą podzielić się swoimi odczuciami z grupą, czyli nazwać swoje uczucia. O przebiegu tej części zajęć zadecydują sami uczniowie.

Ćwiczenie 2

1. Nauczyciel wykorzystuje informacje uzyskane od uczniów w czasie realizacji ćwiczenia 1. Nawiązuje do stwierdzeń dotyczących poczucia winy i żalu towarzyszącego osobom, które mają świadomość, że czegoś nie zrobiły lub zrobiły źle, coś zaniedbały w stosunku do osoby, która odeszła bezpowrotnie. Jako przykłady mogą posłużyć:

odniesienia osoby nauczyciela do emocji związanych z utratą bliskiej osoby;
poczucie krzywdy czy niesprawiedliwości wyrządzone osobie, która nagle odeszła;
świadomość pozostawienia nierozwiązanego problemu, konfliktu lub też chłód uczuciowy wobec osoby, która odeszła.

2. Uczniowie słuchają nagrania wiersza ks. Jana Twardowskiego Śpieszmy się w wykonaniu K. Kolbergera. Po jego wysłuchaniu uczniowie dzielą się swoimi odczuciami.

3. Nauczyciel uwrażliwia uczniów na problem śmierci nagłej, bez pożegnania, często przy nierozwiązanych „ziemskich sprawach”. Nawiązuje do straty koleżanki/kolegi. Następnie proponuje chętnym uczniom wykonanie ćwiczenia polegającego na dokończeniu zdania zapisanego na kolorowej bibułce:

Chcę Ci jeszcze tylko powiedzieć …

Uczniowie uzupełniają zdanie i złożone karteczki wkładają do wnętrza balonu. Balon zostaje wypełniony powietrzem przez chętnego ucznia, a następnie uczniowie przywiązują do niego białe wstążeczki. Nauczyciel wraz z uczniami wychodzi na boisko szkolne, skąd balon zostanie wypuszczony w górę. Uczniowie obserwują jego lot, a następnie wracają do klasy.

III. Podsumowanie

Ostatnia — podsumowująca część zajęć odbywa się przy muzyce relaksacyjnej. Po powrocie do klasy nauczyciel dziękuje uczniom za udział w zajęciach, podkreśla właściwe postawy i zachowanie powagi oraz poszanowanie uczuć innych i pamięci koleżanki.

Nauczyciel uświadamia uczniom, jak boleśnie również on odczuwa stratę uczennicy, podkreśla współodczuwanie żalu oraz towarzyszenie w żałobie wszystkim, których śmierć dziewczynki i jej rodziny dotknęła.

Nauczyciel zapewnia uczniów o gotowości kontaktów i rozmowy, deklaruje chęć spotykania się z osobami potrzebującymi indywidualnego, bliskiego kontaktu.

Nauczyciel żegna się strofami Sokratesa (zał. 1):

Bibliografia

Baum H. (2006): Czy babcia jest w niebie? O przeżywaniu rozstań i smutku, Kielce.

Załącznik 1

Sokrates

Teraz nadszedł czas,

żebyśmy poszli własnymi drogami:

ja, żeby umrzeć,

wy, żeby żyć.

Która z nich jest czymś lepszym,

wiedzą tylko bogowie.

Szkoła ponadgimnazjalna | Człowiek u kresu. Podmiotowość ludzkiej osoby

Krzysztof Jankowski, opiekun Szkolnego Koła Caritas z wolontariatem hospicyjnym, II Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida, Ostrołęka

Wprowadzenie

Poniższy scenariusz zajęć powstał w sytuacji, gdy ożyła dyskusja na temat eutanazji i w związku z tym zasadności podejmowania wysiłków hospicjów mających na celu opiekę na ciężko chorymi i umierającymi w hospicjach. Celem lekcji było uporządkowanie pojęć i wyjście naprzeciw potrzebom młodzieży, której z trudem przychodziło uchwycenie istoty działań hospicjum.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

w zakresie wiadomości:

uczeń definiuje pojęcie „opieka paliatywna”, określa czym się różni ona od terapii uporczywej i eutanazji;

w zakresie umiejętności:

uczeń potrafi wskazać, które z różnorakich form opieki i działań zawierają się w założeniach opieki hospicyjnej, a które wykraczają lub nie są zgodne z jej założeniami.

2. Wychowania:

w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań w czasie tej jednostki lekcyjnej akcent zostanie położony na podmiotowość człowieka. Ponadto kształtowana będzie postawa szacunku wobec pacjenta oraz postawa pokory wobec tajemnicy ludzkiego cierpienia.

II. Metody pracy:

krótki wykład;
pogadanka kierowana;
elementy dyskusji;
ćwiczenie.

III. Środki dydaktyczne:

kartki z tekstami „ku refleksji”;
fiszki z treścią;
multimedia.

IV. Czas: 1 jednostka lekcyjna.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Prowadzący przedstawia plan spotkania/lekcji, a także przywołuje teraźniejszy kontekst dotyczący omawianych zagadnień.

Pomagając odpowiedzieć uczestnikom na poniższe pytania, wprowadza ich w temat Człowiek u kresu. Podmiotowość ludzkiej osoby, omawiając następujące zagadnienia:

Jaką rolę odgrywają hospicja?

Jakie są zadania opieki paliatywnej?

Jaka jest przyczyna towarzyszenia tak wielkich emocji, gdy ukazywane są bezdroża eutanazji?

Następnie, posługując się metodą dwóch biegunów oraz środka, przybliża uczestnikom takie pojęcia, jak „terapia uporczywa”, „opieka paliatywna”, „eutanazja”. Wyjaśnić je można na przykład na podstawie Karty Pracowników Służby Zdrowia.

II. Realizacja

Prowadzący wraz z uczestnikami poszukuje odpowiedzi na następujące pytania:

Co może kryć się za pragnieniem pacjenta, by zakończyć życie?

Jakie działania ze strony opieki bliskich mogą przywrócić wewnętrzną równowagę chorego?

Z czego może wypływać decyzja bliskich, by uporczywa terapia była kontynuowana?

Dlaczego hospicja decydują się na opiekę paliatywną?

Jakie pozytywne walory ma opieka paliatywna?

Jaka jest moralna ocena działań w kierunku terapii uporczywej, opieki paliatywnej czy eutanazji?

Pomocą w odpowiedzi na powyższe pytania mogą być fragmenty Encykliki Jana Pawła II, Evangelium vitae, fragmenty II rozdziału książki ks. P. Krakowiaka, Zdążyć z prawdą oraz VI rozdziału książki: Ksiądz Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Ojciec ruchu hospicyjnego w Polsce.

Ćwiczenie utrwalająco-sprawdzające

Nauczyciel rozstawia trzech uczestników (każdego w innym miejscu sali) z następującymi napisami:

Pierwszy: OPIEKA PALIATYWNA

Drugi: EUTANAZJA

Trzeci: TERAPIA UPORCZYWA

Następnie wybranym uczestnikom nauczyciel rozdaje fiszki z zapisaną treścią. Ich zadaniem jest dokonanie wyboru, do jakiej formy opieki można zaliczyć dany rodzaj postaw/działań/cech. Gdy dokonają wyboru, podchodzą do odpowiedniego miejsca i tam zostają. Prowadzący z pozostałą częścią grupy pomaga dokonać właściwego wyboru.

Fiszki mogą zawierać następujące treści:

Przynosi ulgę w cierpieniu, gdy istnieje taka możliwość (opieka paliatywna).

Podmiotowe traktowanie aż do „ostatniego tchnienia” (opieka paliatywna).

Dążenie do podtrzymania życia ludzkiego za wszelką cenę, nawet wtedy, gdy nadszedł jego kres (terapia uporczywa).

Daje poczucie bliskości ze strony osób towarzyszących w ostatnich chwilach życia (opieka paliatywna).

Eliminuje cierpienie, eliminując życie (eutanazja).

Kryje się pod płaszczem współczucia, chodź nim nie jest (eutanazja).

Kieruje się nie tyle dobrem człowieka i poszanowaniem jego godności, a raczej wypływa z nieumiejętności pogodzenia się z odejściem kogoś bliskiego (terapia uporczywa).

Uciążliwe zabiegi medyczne (gdy śmierć jest bliska i nieuchronna), które przestały być adekwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie są już współmierne do rezultatów, jakich można by oczekiwać (por. EV 65) (terapia uporczywa).

Zapewnia pacjentowi opiekę medyczną i osobową, ale nie tworzy iluzji o „szybkim powrocie do zdrowia” (opieka paliatywna).

III. Podsumowanie

W podsumowaniu uczestnicy, wykorzystując treści zawarte na fiszkach, definiują, czym jest i na czym polega opieka paliatywna oraz czym różni się od eutanazji i terapii uporczywej.

Następnie prowadzący za pomocą projektora wyświetla teledysk Każda chwila.

W komentarzu końcowym akcentuje fakt, iż ludzkie cierpienie zawsze pozostanie dla człowieka w jakimś stopniu tajemnicą. Podkreśla jednocześnie, że zarówno śmierć, jak i cierpienie są nieodłącznym elementem ludzkiego życia i potrzeba drugiego człowieka, by przejść przez ten niełatwy etap, zachowując swą godność.

Bibliografia

Jan Paweł II. (1995): Evangelium vitae, Watykan.

Kapallari E. (2006): Sztuka umierania, Kraków.

Krakowiak P. (2006): Zdążyć z prawdą. O sztuce komunikacji w hospicjum, Gdańsk.

Krakowiak P., Stolarczyk A. (2008): Ksiądz Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Ojciec ruchu hospicyjnego w Polsce. Gdańsk.

Kűbler-Ross E. Rozmowy o śmierci i umieraniu, Poznań.

Willke J.C. (2000): Życie czy śmierć. Stare i nowe tajemnice eutanazji. Gdańsk

Szkoła ponadgimnazjalna | Jak pomóc cierpiącym po stracie?

Maria Zawilska, Zespół Szkół im. M. Kopernika, Konin

Wprowadzenie

Jestem pedagogiem — specjalność psychopedagog oraz oligofrenopedagog z rewalidacją osób z głębokim upośledzeniem. Obecnie studiuję Zarządzanie Oświatą w WSU w Krakowie.

Od 1983 r. pracuję w Zespole Szkół im. M. Kopernika w Koninie. Jest to szkoła ponadgimnazjalna (liceum ogólnokształcące, profilowane, technikum oraz szkoła zawodowa z klasami integracyjnymi). Pracuję na stanowisku pedagoga szkolnego. Jestem również wychowawcą klasy integracyjnej o specjalności sprzedawca. Prowadzę w klasie gastronomicznej zajęcia — podstawy psychologii.

Wcześniej pracowałam na Oddziale Neurologii w Koninie, gdzie dość często stykaliśmy się ze śmiercią: towarzyszył nam smutek, refleksja, przygnębienie i wiele pytań bez odpowiedzi …

Jest to scenariusz dla uczniów szkoły ponadgimnazjalnej, których koleżanka/kolega odeszła/odszedł w wyniku nagłej i niespodziewanej śmierci, na przykład z powodu wypadku samochodowego, zabójstwa, utonięcia, porażenia prądem, samobójstwa itp.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

w zakresie wiadomości uczeń:

uświadamia sobie, że każdy jest śmiertelny,

pogłębia wiedzę na temat emocji, uczuć,

wymienia różne stany emocjonalne, które mogą towarzyszyć ludziom po stracie kogoś bliskiego,

pogłębia wiedzę na temat sposobów radzenia sobie z emocjami;

w zakresie umiejętności uczeń:

kształci umiejętność wypowiadania się na trudne tematy,

rozwija umiejętność radzenia sobie z uczuciem żalu, żałoby,

potrafi rozpoznać różne stany emocjonalne, zachowania u osób, które straciły bliską osobę.

2. Wychowania:

w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

uczy się tolerancji dla różnych stanów emocjonalnych u osób, które straciły bliską osobę,

uczy się empatii,

uczy się otwartości w wyrażaniu emocji,

potrafi zachować w pamięci tych, którzy odeszli.

II. Metody pracy:

„burza mózgów”;
praca w grupach;
praca indywidualna;
miniwykład;
dyskusja problemowa.

III. Środki dydaktyczne:

arkusze papieru;
kartki samoprzylepne;
pisaki, flamastry, kredki;
płyta z muzyką poważną;
odtwarzacz.

IV. Czas: 2:45 minut (w zależności od potrzeb uczniów).

Przebieg zajęć

Uczniowie siedzą w klasie na krzesłach ustawionych w podkowę, aby na środku było wolne miejsce. Zajęcia odbywają się przy cichej, poważnej, może nastrojowej muzyce. Spotkanie może być prowadzone przez wychowawcę, ale również przez pedagoga, psychologa (ze względu na towarzyszące emocje).

I. Wprowadzenie

1. Nauczyciel wita uczniów w atmosferze żałoby, refleksji.

2. Prowadzący podaje cel spotkania.

II. Realizacja

1. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy 5–6-osobowe. Uczestnicy otrzymują kartki z pionowym napisem ŚMIERĆ lub ODEJŚCIE (w zależności od wieku i stanu psychicznego uczniów danej grupy). Ich zadaniem jest dopisanie skojarzeń dotyczących śmierci lub odejścia zaczynających się od kolejnych liter tych wyrazów. Po 10 minutach następuje prezentacja pracy grup i zapisanie ich efektów na dużym arkuszu papieru lub tablicy.

Przykładowe skojarzenia
Ś — światło M — miłość, modlitwa I — istnienie, ironia losu E — empatia R — rozpacz Ć — ćma	O — oszaleć, ożywić D — depresja, dom E — empatia J — jodła Ś — światło, świerk C — ceremonia, chłód, ciało I — istnienie E — emocje

2. Miniwykład — nauczyciel krótko przedstawia pojęcia „emocje”, „uczucia” oraz ich rodzaje.

3. Nauczyciel inicjuje dyskusję:

Co czujecie po stracie kolegi?

Jakie Wam towarzyszą emocje, uczucia?

4. Nauczyciel pisze na tablicy:

Brak (imię kolegi/koleżanki) sprawia, że …….

Uczestnicy na małych przylepnych kartkach zapisują uczucia, emocje, jakie im towarzyszą. Odczytują je i przyklejają na tablicy, układając w kształcie serca.

Można w zależności od grupy, ich dojrzałości, umieścić na tablicy zdjęcie osoby, która odeszła.

5. Nauczyciel ukierunkowuje rozmowę na temat otwartości w wyrażaniu uczuć, emocji. Zwraca uwagę, że wiele wymienionych przez nich stanów emocjonalnych (np. przerażenie, agresja wobec innych) ma destruktywny wpływ na psychikę człowieka, który stracił bliską osobę.

6. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy 5-osobowe, poprzez odliczenie 1–5. Każda grupa otrzymuje duży arkusz papieru, pisaki, kredki. Zadaniem grupy jest zaprezentowanie w różnej formie i technice sposobów poradzenia sobie z przeżywaną sytuacją, stratą. Po 15 minutach następuje prezentacja prac.

7. Uczniowie siedzą w kręgu. Prowadzący rozpoczyna zdanie.

Wiem, że (imię kolegi) …………….

Każdy z uczestników powtarza początek zdania i kończy je w dowolny sposób, na przykład

jest szczęśliwy.
jest mu dobrze.
patrzy na nas.
to ktoś, o kim nigdy nie zapomnimy.
jest i będzie w naszych sercach itp.

8. Nauczyciel proponuje uczcić minutą ciszy pamięć (imię koleżanki/kolegi), przytaczając słowa Karla Abrahama Obiekt miłości nie ginie, bowiem teraz nosimy go w nas samych.

III. Podsumowanie

1. Prowadzący dziękuje za emocjonalny udział w zajęciach i prosi o wysłuchanie fragmentu wiersza J. Twardowskiego Śpieszmy się (zał. 1):

Bibliografia

Krakowiak P. (2008): Strata, osierocenie i żałoba. Poradnik dla pomagających i dla osób w żałobie, Gdańsk.

Krakowiak P. (2008): Podręcznik koordynatora wolontariatu hospicyjnego, Gdańsk.

Kriese M. (2004): Smutek, strata, żałoba, Radom.

Załącznik 1

ks. Jan Twardowski, Śpieszmy się (fragment)
Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą
zostaną po nich buty i telefon głuchy
tylko co nieważne jak krowa się wlecze
najważniejsze tak prędkie że nagle się staje
potem cisza normalna więc całkiem nieznośna
jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy
kiedy myślimy o kimś zostając bez niego

Nie bądź pewny że czas masz bo pewność niepewna
zabiera nam wrażliwość tak jak każde szczęście (…)

kochamy wciąż za mało i stale za późno

Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą (…)

Pomoc specjalistyczna

Żałoba nie jest chorobą, a jej przeżywanie może przybrać różny obraz. Czasem potrzebna jest pomoc specjalisty.

Pobierz plik PDF: Śmierć w rodzinie ucznia – poradnik dla nauczycieli