Śmierć w społeczności szkolnej – poradnik dla nauczycieli

Zachęcamy do podjęcia następujących działań:

1. Powołanie zespołu kryzysowego.
2. Weryfikacja informacji o śmierci.
3. Ustalenie informacji, które rodzina zgadza się ujawnić oraz tych już ujawnionych przez środowisko.
4. Powiadomienie pracowników szkoły, uczniów oraz rodziców.
5. Wdrożenie krótko- i długoterminowego programu wsparcia dla uczniów i pracowników.

1. Pierwszą grupę tworzy tzw. zespół kryzysowy, czyli osoby, które będą stanowić wsparcie dla dyrektora szkoły w tym szczególnym czasie oraz opracują krótkoterminowy i długofalowy plan działania związany z żałobą w szkole.
2. Druga grupa to personel szkoły, czyli nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, pracownicy administracji. Bardzo ważne jest spotkanie się z wszystkimi członkami zespołu i omówienie tego, co już wiadomo o wydarzeniach związanych ze śmiercią ucznia lub pracownika, a także stworzenie możliwości odreagowania emocji oraz wskazanie sposobów przekazywania informacji klasom.
3. Trzecia grupa to uczniowie. Ważne jest, by otrzymali oni te same informacje, wiadomość przekazywana była im w małych grupach i by istniała możliwość odreagowania emocji, rozmowy. Informacje klasom przekazuje najbliższy uczniom nauczyciel lub osoba, z którą czują się oni związani.
4. Ostatnią grupę tworzą rodzice uczniów. Dobrym pomysłem jest przesłanie im powiadomienia o śmierci ucznia/pracownika szkoły oraz o sposobach uzyskania wsparcia. Wcześniej projekt powiadomienia powinien być ustalony z zespołem kryzysowym oraz skonsultowany z rodziną osoby zmarłej.

Zespół kryzysowy służy przede wszystkim osobie zarządzającej, odpowiedzialnej za to, co dzieje się w szkole. Ma pomóc jej opracować plan działania i pełni funkcję ciała doradczego. Zespół, liczący przeważnie 2-3 osoby, służy jako wsparcie, a zarazem jest miejscem, gdzie można swobodnie wyrzucić z siebie emocje oraz zaplanować podstawowe działania. Z takim zespołem warto przedyskutować różne kwestie wcześniej, przed ogólnym spotkaniem ze wszystkimi współpracownikami.

• Zaplanuj wraz z zespołem, na początku bardzo ogólnie, krótkoterminowe i długoterminowe formy wsparcia dla uczniów i nauczycieli. Na przykład krótkoterminowym działaniem jest zebranie dla rodziców czy organizacja codziennego dostępu do psychologa. Działania długofalowe to na przykład możliwość spotkania z psychologiem raz w miesiącu, biuletyn dla rodziców poświęcony żałobie czy obchody kolejnych rocznic.
• Zidentyfikuj grupy, których śmierć ucznia lub pracownika może najbardziej dotknąć. Przeważnie dotyczy to osób najbliższych zmarłemu: przyjaciół, kolegów z ławki, kolegów z klasy, najbliższych współpracowników zmarłego nauczyciela oraz jego uczniów. Należy uważać też na osoby, które w szczególny sposób mogą identyfikować się ze zmarłym, na przykład poprzez podobieństwo fizyczne, chorobę, sytuację osobistą. Można zastanowić się, czy informacje o śmierci przekazać tym osobom i grupom wcześniej, przed informacją podawaną wszystkim. Może to choć trochę zminimalizować szok i pomóc tym osobom wyładować emocje. Trzeba pamiętać również, by tej grupie proponować wsparcie emocjonalne i psychologiczne w dłuższej perspektywie.

Przedyskutuj możliwe formy uczczenia pamięci oraz propozycje udziału w uroczystościach pogrzebowych. Zwróć uwagę na to, że pewne formy uczczenia pamięci są niestosowne w sytuacji śmierci na skutek morderstwa czy samobójstwa. Pamiętaj też, że udział w uroczystościach pogrzebowych powinien być skonsultowany z rodziną zmarłego.

• Zorganizuj zebranie nauczycieli, pedagogów, psychologów i pracowników administracji, którego celem będzie podanie TAKICH SAMYCH INFORMACJI o śmierci ucznia czy nauczyciela WSZYSTKIM pracownikom W TYM SAMYM CZASIE. To ważne, by każdy miał jednakowy dostęp do informacji. Przeciwdziała to spekulacjom, różnym plotkom, buduje poczucie bezpieczeństwa. Z tych względów ważne jest, by dokładne informacje zostały też przekazane osobom nieobecnym na spotkaniu. Najlepiej zrobić to niezwłocznie po spotkaniu.
• Opowiedz nauczycielom, co wiesz o zaistniałej sytuacji. Stwórz przestrzeń do wymiany informacji między uczestnikami. Pozwól odreagować emocje. Pierwsza część spotkania zazwyczaj służy wyrażeniu emocji, a ich skala zależy od wcześniejszych relacji personelu ze zmarłym i okoliczności śmierci. Z tych względów warto zidentyfikować osoby najbliższe zmarłemu i przekazać im informacje osobiście, przed zebraniem.
• Drugą część spotkania poświęć kwestiom organizacyjnym i sposobom udzielania wsparcia uczniom. Zaprezentuj nauczycielom swoje sugestie, wypracowane wcześniej w mniejszym zespole, dotyczące kwestii: KIEDY I JAK informacja o śmierci ucznia czy pracownika szkoły zostanie przekazana uczniom. Bardzo pomaga podanie konkretnych, prostych wskazówek, dotyczących:
• • sposobu powiedzenia uczniom o śmierci,
  • metod poprowadzenia takiego spotkania,
  • możliwych zachowań klasy i sposobów reakcji.

• Jeśli spodziewasz się, że fakt śmierci ucznia, pracownika czy też osoby ważnej dla szkoły mocno wpłynie na funkcjonowanie szkoły lub klasy w najbliższym czasie, zorganizuj spotkanie ze specjalistami znającymi się na wsparciu w żałobie, by nauczyciele mogli uzyskać niezbędną dla siebie wiedzę.
• Ustal razem z nauczycielami kierunek działań związanych z ceremonią pożegnania osoby zmarłej, formy uczczenia jego pamięci. Nauczyciele powinni wiedzieć, co mogą proponować uczniom w tych kwestiach, na jaką inwencję uczniów mogą pozwolić. Zazwyczaj w klasie pojawia się naturalna potrzeba pożegnania ze zmarłym czy uczczenia jego pamięci.
• Jeśli istnieje zainteresowanie mediów faktem śmierci ucznia czy pracownika, wyznacz osobę, która będzie rzecznikiem szkoły.
• Zaproponuj osobę do kontaktów z rodziną osoby zmarłej. Taka osoba będzie mogła w odpowiednim momencie przedstawić treść listu do rodziców uczniów oraz omówi udział szkoły w pogrzebie.
• Zaproponuj zespół, który napisze kondolencje dla rodziny osoby zmarłej oraz zredaguje informacje dla rodziców uczniów o tym, co się dzieje w związku ze śmiercią ucznia czy pracownika szkoły. Takie informacje mogą być przesłane mailem, rozdawane rodzicom przy odbiorze dzieci czy podczas zebrania. Ważne, by list zawierał także informacje o tym, gdzie można szukać wsparcia w żałobie.
• Rozważ różne możliwe formy wsparcia dla uczniów i pracowników, na przykład: możliwość spotkań z psychologiem w ustalonych godzinach, zaproszenie specjalisty, który opowie, w jaki sposób można wspierać dziecko w żałobie oraz opowie o tym, jakie zachowania dziecka mogą być niepokojące.
• Rozważ wspólnie spotkanie dla rodziców, informujące o tym, co do tej pory wydarzyło się w szkole od czasu śmierci ucznia czy pracownika, jakie były reakcje uczniów oraz jak wspierać dziecko w żałobie.

To, ile informacji zostanie przekazanych podczas spotkania i jakie tematy zostaną przedyskutowane zależy od poziomu emocji wśród pracowników i okoliczności związanych ze śmiercią. Z tych względów nie spodziewaj się, że wszystko ustalisz od razu. Najważniejsze, by zastanawiać się i działać razem. Zachęcamy, by poszukać wsparcia na zewnątrz, na przykład zadzwonić na tumbolinię i z jej konsultantem omówić wspólnie sytuację w szkole.

• Najkorzystniej, gdy informacje przekazywane są małym grupom, na przykład klasie, przez nauczyciela najlepiej znanego danym uczniom. Warto unikać przekazywania informacji wszystkim uczniom zebranym w jednym miejscu, na przykład na sali gimnastycznej. Jeśli jednak wybrane zostanie takie rozwiązanie, wiadomość powinna być ogólna, z zastrzeżeniem, że w swoich klasach usłyszą bardziej szczegółowe informacje i będzie można porozmawiać o tym, co się wydarzyło.
• Dobrze jest każdą osobę przekazującą informacje uczniom wyposażyć w przygotowane pisemne oświadczenie. To upewnia, że wszyscy uczniowie w szkole otrzymali te same informacje. Uczniowie powinni być także powiadomieni o miejscu ewentualnej pomocy psychologicznej i do niej zachęceni. Spotkanie należy zorganizować tak, by było w nim miejsce na swobodną rozmowę między uczniami, odreagowanie emocji, podzielenie się własnymi przemyśleniami.
• Uczniowie w takich sytuacjach na ogół chcą wiedzieć: Co się stało? Jak to się stało? Co mogą zrobić teraz? Co będzie działo się dalej? Można więc przypuszczać, że w klasie bezpośrednio związanej ze zmarłym pojawią się pytania i komentarze dotyczące szczegółów śmierci, wspominanie ostatnich wspólnych chwil, emocje. Może pojawić się chęć podjęcia jakiś działań pomocowych lub uczczenia pamięci o zmarłym. Uczniowie mogą też mieć pytania bardziej „przyziemne”, odnoszące się bezpośrednio do nich, na przykład co będzie z ich przedstawieniem, w którym brał udział zmarły uczeń lub kto zastąpi ich wychowawcę w przyszłości. Trudno przewidzieć, jak zachowywać się będzie klasa w takich okolicznościach, sporo zależy od relacji ze zmarłym, liderów klasowych, rodzaju śmierci i wielu innych czynników. Najważniejsze, by ułatwiać uczniom wyrażanie myśli i emocji, dzielić się własnymi, nie oceniać ich zachowań, odpowiadać na pytania. Zachęcamy, by nauczyciel był autentyczny i szczery. Jeśli jest poruszony sytuacją, to nie ukrywa łez, opowiada o swoim związku ze zmarłym. Jeśli nie zna odpowiedzi na pytanie, to mówi: „Nie wiem”, „Muszę się zastanowić, dam Wam odpowiedź w najbliższym czasie”. Jeśli jednak nauczyciel poczuje, że jego reakcje emocjonalne są bardzo silne, warto by poprosił o wsparcie i dalsze prowadzenie spotkania przez dodatkowego nauczyciela.

Przykładowe sposoby informowania uczniów

• To, co za chwilę powiem, może Was zdenerwować i zasmucić. Wiem, że zdajecie sobie sprawę, z czym wiąże się chorowanie na raka. Wiecie, że w dzisiejszych czasach ludzie leczą się na tę chorobę, często zdrowieją i mają się dobrze. Czasami jednak umierają. Zapewne słyszeliście, że (imię i nazwisko zmarłego) chorował przez dłuższy czas. Niestety w wyniku tej choroby zmarł wczoraj, w swoim domu (…).
• Mam Wam do przekazania smutną wiadomość, która dla mnie samej jest bardzo trudna do zrozumienia. Wczoraj wieczorem nasz (funkcja, imię i nazwisko zmarłego) został potrącony przez samochód i w stanie krytycznym odtransportowany do szpitala. Lekarze robili, co było w ich mocy, niestety na skutek odniesionych ran (imię i nazwisko zmarłego) zmarł. Wiem, że trudno Wam jest uwierzyć w to, co właśnie usłyszeliście. Ja do tej pory też jestem w szoku. To jest takie niespodziewane. Bardzo mi przykro.
• Spodziewam się, że wielu z Was już wie, czego będzie dotyczyć dzisiejsze spotkanie. Pewnie już rozmawialiście ze sobą na ten temat lub czytaliście w prasie, że zmarł (imię i nazwisko zmarłego). Sam usłyszałem już wiele rożnych informacji na ten temat. Wiem też, że niektóre z nich nie są oparte na faktach. Pragnę teraz podzielić się tym, co wiem, chociaż niektórzy z Was chcieliby wiedzieć o wiele więcej. Wiem na pewno, że (…)
• Mam dla Was bardzo smutną wiadomość. Przykro mi to mówić, ale wczoraj zmarł (imię i nazwisko zmarłego). Niektórzy z Was wiedzieli o tym już wcześniej, ale pewnie inni są teraz tą informacją zszokowani. Mnie samej ciężko w to wszystko uwierzyć. Mam zamiar opowiedzieć Wam, jak do tego doszło, że (imię i nazwisko zmarłego) zmarł i co w związku z tym będzie działo się dalej. Najpierw jednak uczcijmy chwilą ciszy pamięć o zmarłym. (…)

Informując uczniów, pamiętaj

• Pamiętaj, by nie podawać zbyt wielu informacji naraz. Używaj dosłownych określeń dotyczących śmierci, na przykład: umarł, nie żyje, rak, wypadek. Wystrzegaj się określeń niejednoznacznych typu: odszedł, zasnął, strata.
• Reakcje uczniów mogą być bardzo różne. Często pojawiają się wspomnienia własnych strat bliskich osób, śmierci ukochanych zwierzaków. Nie denerwuj się, jeśli jedną z reakcji będzie śmiech lub milczenie, brak pytań. To nie znaczy, że nie przejęli się sytuacją.
• Warto takie spotkanie z klasą zakończyć jakimś pozytywnym akcentem. Można przypomnieć, że nie wszyscy ludzie chorujący na raka umierają, że ludziom zdarzają się różne wypadki, ale przeważnie nie są one poważne. Zwłaszcza młodsze dzieci mogą potrzebować takich zapewnień. Warto zachęcić ich do przypomnienia sobie takich sytuacji, które zakończyły się wyzdrowieniem lub były groźne, ale nic się poważnego nie stało. Podkreślić, że zazwyczaj ludzie żyją długo, najpierw chodzą do szkoły, potem pracują, zakładają rodziny. Czasami tylko dzieje się inaczej.

Zawiadomienie rodziców

Warto także pomyśleć o tym, by zawiadomić rodziców uczniów. Zwykle pisze się do nich maila lub wywiesza informację na stronie internetowej szkoły.

Zaplanuj bieżące i długoterminowe wsparcie, dostępne dla uczniów, pracowników oraz, jeśli potrzeba, rodziców uczniów. Wsparcie bieżące dotyczy działań podejmowanych w kolejnych dniach i tygodniach po uzyskaniu informacji o śmierci danej osoby ważnej dla społeczności szkolnej. Działania długoterminowe to wsparcie, z którego można korzystać w najbliższych miesiącach trwania procesu żałoby. W zależności od sytuacji mogą to być następujące działania:

Wsparcie bieżące:

• przypomnienie uczniom i zachęcanie, że w każdej chwili mogą sięgnąć po pomoc pedagoga, psychologa szkolnego;
• opisanie sytuacji, w której prawdopodobnie konieczna jest dodatkowa pomoc z zewnątrz, na przykład gdy trudne emocje nie mijają, „przylepiają się” i nie chcą odejść mimo upływu dłuższego czasu. Poproś uczniów, by zwrócili uwagę na swoich kolegów. Być może zauważą sytuacje, w których ich kolegom potrzebne byłoby dodatkowe wsparcie;
• powiadomienie uczniów i ich rodziców o możliwości skorzystania w najbliższych tygodniach z pomocy poradni psychologiczno-pedagogicznej w regionie, po wcześniejszym umówieniu się na spotkanie (uzgodnione z poradnią pierwszeństwo w przyjmowaniu uczniów);
• spotkanie z rodzicami, uczulenie ich na oznaki w zachowaniu uczniów, świadczące o nieradzeniu sobie z żałobą, udzielenie informacji, jak wspierać i gdzie szukać dodatkowej pomocy;
• pomoc dla nauczycieli w postaci wskazania miejsca, w którym mogą uzyskać wsparcie psychologiczne, oraz zorganizowanie spotkania ze specjalistami dotyczącego omówienia procesu żałoby i dostępnych środkach pomocy, z których można skorzystać.

Wsparcie długoterminowe:

• zaplanowane działania o charakterze symbolicznym, upamiętniające osobę zmarłą, jak rocznice śmierci czy urodzin zmarłego;
• ogólnie dostępna informacja, gdzie można szukać pomocy psychologicznej w aspekcie przeżywanej żałoby (np. na szkolnej tablicy informacyjnej i stronie internetowej);
• ogólnodostępna, krótka informacja, dotycząca podstawowych aspektów przeżywania żałoby (np. wywieszona w szkolnej gablocie i na stronie internetowej);
• odroczone w czasie (np. po dwóch miesiącach) szkolenie dla pracowników szkoły dotyczące procesu żałoby, pozwalające przyjrzeć się własnym emocjom i podtrzymujące długofalową wrażliwość na osoby w żałobie;
• odroczone w czasie spotkanie dla uczniów, dotyczące tematu śmierci i żałoby.

Osoby, które mogą być narażone na większe ryzyko stresu związanego ze śmiercią ucznia lub nauczyciela to m.in.:

• przyjaciele osoby zmarłej,
• osoby (nauczyciele i uczniowie), które miały wspólne lekcje z osobą zmarłą,
• osoby (nauczyciele i uczniowie), które miały wspólne zajęcia pozalekcyjne,
• osoby, które łączy jakiś wspólny element ze zmarłym. Na przykład śmierć w wyniku choroby przewlekłej może wzbudzić duży lęk w osobie również chorującej przewlekle; śmierć w wyniku wypadku samochodowego może wzbudzić większy lęk wśród uczniów, którzy dojeżdżają samochodem do szkoły; śmierć w wyniku samobójstwa (na skutek depresji) może wzbudzić większy lęk wśród osób chorujących na depresję itp.
• osoby w procesie żałoby lub z wcześniejszymi doświadczeniami strat,
• osoby mające nieodpowiednie relacje ze zmarłym (wcześniejsze naśmiewanie się, zastraszanie, bicie, rywalizowanie, kłótnia itp.),
• osoby z problemami emocjonalnymi.

• Przeważnie część szkoły bierze udział w uroczystościach pogrzebowych. Przedtem porozmawiaj jednak o tym z rodziną zmarłego, oni są tu najważniejsi. Mogą na przykład nie chcieć, by wielu uczniów uczestniczyło w pogrzebie lub wręcz odwrotnie liczyć na dużą frekwencję. Pamiętaj, że o chęci udziału dzieci w pogrzebie powinni być również powiadomieni ich rodzice. W tym czasie szkoła musi także zorganizować opiekę nad uczniami, a ci z nich, którzy nie pójdą na pogrzeb, muszą mieć stosowne zastępstwo nauczyciela.
• Pomyśl w zespole, w jaki sposób możesz pomóc uczniom zaspokoić naturalną potrzebę pożegnania się ze zmarłym, wyrażenia swoich uczuć i myśli.
• Wszystkie działania związane z upamiętnieniem i pożegnaniem się ze zmarłym powinny być rozłożone w czasie. Nie jest właściwe, by działy się natychmiast po śmierci zmarłego. Działania te mają pomóc w odreagowaniu emocji, w odpowiednim wejściu w proces żałoby i w powolnym wychodzeniu z sytuacji kryzysowej. Nie mogą być tylko dobrze spełnionym obowiązkiem. Sposoby upamiętnienia zmarłego proponowane przez nauczycieli powinny być zgodne z aktualnymi potrzebami danej klasy czy uczniów.
• Pamiętaj, że to, jak szkoła zachowa się w obliczu śmierci ucznia czy pracownika szkoły, będzie punktem odniesienia w przyszłości, kiedy ponownie stanie przed podobnymi wydarzeniami. Ważna jest więc tu zasada sprawiedliwości. Jeśli zgodzisz się upamiętnić zmarłego nauczyciela poprzez pamiątkową tablicę, w przyszłości, w podobnej sytuacji, będzie to również oczekiwane. Jeśli jakiś konkurs szkolny zostanie nazwany imieniem zmarłego ucznia, w przyszłości takich gestów szkolna społeczność będzie też miała prawo się domagać. Mogą być więc pułapką i kłopotem. Czasem śmierć danej osoby następuje na skutek działań, które nie chcielibyśmy, by były gloryfikowane (np. śmierć samobójcza czy w wyniku przedawkowania narkotyków) lub osoba zmarła jest mniej popularną osobą w szkole. Rodzi więc to ryzyko porównań i niezręczności, wartościowania zmarłych osób. Dobrym wyjściem z sytuacji jest nastawienie się na działania mniej formalne, oddolne, które są zazwyczaj bardziej spontaniczne i wynikają z rzeczywistych potrzeb uczniów czy pracowników.
• Zastanów się razem ze współpracownikami, co należy zrobić z miejscem, w którym przebywał najczęściej zmarły, tzn. ze szkolną ławką, szafką itp. Czasem pierwszym odruchem jest chęć wyniesienia tych rzeczy z pola widzenia. Zachęcamy jednak, by z tymi przedmiotami nie rozstawać się od razu. Przyjdzie na to pora za kilkanaście dni lub tygodni. Porozmawiaj o tym z klasą, do której należał uczeń lub którą opiekował się nauczyciel. Pamiętaj także o potrzebach rodziny w sytuacji śmierci ich dziecka. Jeśli będą chcieli bywać na spotkaniach klasowych, prawdopodobnie będą też chcieli doświadczyć obecności działań ich dziecka w klasie, na przykład zobaczyć na wystawie jego rysunek wśród prac innych uczniów. Inaczej jest z osobistymi rzeczami zmarłego. Te należą do jego rodziny. W odpowiednim czasie należy zaproponować możliwość odebrania tych rzeczy lub osobiście odnieść do jego domu. Warto odbarczyć rodzinę zmarłego od sprzątania szafki czy biurka po zmarłym.
• Pamiętaj, aby rodzina osoby zmarłej nie otrzymywała korespondencji mailowej czy listowej dla niej nieprzeznaczonej. Usuń adres tej rodziny z listy mailingowej dotyczącej tego wydarzenia! Po jakimś czasie możesz też porozmawiać z rodziną zmarłego, czy będą chcieli otrzymywać informacje o wydarzeniach w szkole, tak jak miało to miejsce do tej pory. Może wydawać się to dziwne, ale niektórym rodzinom w żałobie bardzo pomaga możliwość spotykania się w przyszłości z kolegami osoby zmarłej. Chcą być na szkolnym pikniku, uroczystości rozdania dyplomów czy na zebraniach rodziców. Poczucie nagłego wykluczenia ze społeczności szkolnej jest dla nich dodatkową stratą. Dla innych osób w żałobie może być to z kolei zbyt bolesne i będą dążyć do odcięcia swoich związków ze szkołą.

Inne sposoby uczczenia pamięci o zmarłym

Istnieje bardzo dużo możliwości wyrażenia siebie w czasie przeżywania żalu po stracie. Zależą one zarówno od potrzeb, jak i kreatywności uczniów i nauczycieli. Głównym celem takich działań jest ułatwienie wyrażenia emocji, uwolnienie myśli i wspomnień o zmarłym oraz symboliczne z nim pożegnanie. Oto niektóre z nich:

• Popularnym sposobem wyrażania smutku z powodu śmierci ucznia czy pracownika szkoły jest na przykład pisanie listów czy rysowanie rysunków dla członków rodziny osoby zmarłej albo założenie w szkole księgi kondolencyjnej. Ważne jednak, z uwagi na rodzinę osoby zmarłej, by takie działania kontrolowali nauczyciele i by nie były one anonimowe. Niestety zdarzają się przypadki niewłaściwych zachowań.
• Czasami na terenie szkoły powstają spontaniczne miejsca pamięci. Uczniowie składają kwiaty, maskotki, kartki z pozdrowieniami. Są one ważne, ale w przyszłości mogą być kłopotliwe. Warto poinformować wszystkich, że powstałe „miejsce pamięci” pozostanie nim przez okres na przykład dwóch tygodni, po czym zgromadzone wokół niego rzeczy (pluszaki, zdjęcia) odpowiednio przechowacie lub przekażecie innym.
• Jest wiele innych sposobów na podkreślenie znaczenia zmarłej osoby dla uczniów. Niektórzy decydują się na zasadzenie drzewka symbolizującego pamięć o zmarłym. Można również zasiać trawę lub kwiaty w ogródku czy w doniczce i poprosić dzieci o szczególną nad nimi opiekę. W przyszłości, gdy rośliny wzejdą, będzie to zachętą do ponownego, naturalnego powrotu do rozmowy o zmarłym i o tym, jak się uczniowie czują. Innym pomysłem na pożegnanie się ze zmarłym może być doczepienie do balonu z helem karteczek z pozdrowieniami dla zmarłego, a następnie jego wypuszczenie. Dzieci mogą przygotować też specjalne przedstawienie, występ muzyczny, napisać piosenki czy wiersze na cześć zmarłego. Mogą nagrać na płytę CD jego ulubione piosenki lub razem obejrzeć jego ulubiony film. Kolejnym pomysłem może być wspólne wspominanie zmarłego poprzez oglądanie związanych z nim zdjęć lub wykonanie tymczasowej tablicy pamiątkowej opowiadającej o zmarłym, na której uczniowie zawiesiliby zdjęcia i krótkie opisy różnych wspólnie przeżytych wydarzeń. Szczególnym rodzajem działania może być też zorganizowanie na terenie szkoły kwesty czy loterii fantowej, przeznaczonej na wsparcie stowarzyszenia osób chorujących na tę samą chorobę co zmarły.

Ciekawym narzędziem pracy z uczniami w żałobie mogą okazać się tzw. kamyki pamięci.

Przeżywanie żałoby może mieć wpływ na uczenie się i zachowanie się ucznia. Uczeń w żałobie może przejawiać:

• trudności z opanowaniem nowego materiału,
• drażliwość,
• alienowanie się w stosunku do innych, 
• niepokój i smutek,
• skłonności do zachowań ryzykownych, takich jak nadużywanie szkodliwych substancji, próby rozwiązłości, nieostrożna jazda czy agresja lub autoagresja.

Szczególne okoliczności

Informacja o śmierci kogoś ważnego dla szkoły zawsze jest szokiem. Jednak niektóre rodzaje śmierci, na przykład te, które wydarzyły się na skutek klęsk żywiołowych, terroryzmu, wypadku autobusu szkolnego czy gwałtownego incydentu w szkole, tworzą szczególnie skomplikowane sytuacje. Wówczas działania szkoły tylko częściowo pokryją się z treściami sugerowanymi na tym portalu. Nieodzowna będzie pomoc specjalistyczna. By dowiedzieć się więcej na temat postępowania w szkole na wypadek wielkiego kryzysu, odsyłamy do Centrów Interwencji Kryzysowych, dostępnych w każdym mieście.

W sytuacji samobójstwa ucznia lub pracownika szkoły interwencja kryzysowa ma szczególny charakter.

• Ustal z rodziną sposób poinformowania szkoły o śmierci ich bliskiego. Uszanuj ich decyzję o tym, jakie informacje chcą, by zostały przekazane, ale wskaż też ewentualne konsekwencje niewyjawienia prawdy. Powiedz o możliwych plotkach, które czasem są gorsze niż rzeczywistość. Nie chodzi o to, byś usilnie do czegoś namawiał, to nie jest ten czas! Możesz jednak delikatnie podzielić się swoimi obiekcjami.
• Zidentyfikuj uczniów, którzy mogą być szczególnie dotknięci śmiercią (przyjaciele, osoby w depresji, osoby, które np. wcześniej dokuczały zmarłemu).
• Unikaj działań, które mogłyby gloryfikować ten sposób śmierci, ale też działań bezpośrednio piętnujących zmarłego.
• Poszerz swoją wiedzę, pracowników i uczniów na temat samobójstw, znaków ostrzegawczych i form wsparcia.
• Zachęcaj do korzystania i popularyzuj psychologiczne formy wsparcia, oferowane uczniom, pracownikom i rodzicom.
• Ogranicz udział mediów do minimum.

Przykładowy list do rodziców

Data

Drodzy Rodzice,

Z głębokim żalem informujemy o stracie, jaką poniosła nasza szkolna społeczność. Nauczyciel Waszego dziecka poinformował wszystkich uczniów o śmierci (imię i nazwisko), która/-y był (nazwa funkcji: uczeń/pracownik/nauczyciel) w tej szkole od (liczba) lat.

Uczniom przekazano, że (imię i nazwisko) zmarł w wyniku (podanie przyczyny uzgodnionej z rodziną: choroby zwanej rakiem; ciężkiej i długiej choroby; tragicznego wypadku samochodowego itp.).

Śmierć ta spowodowała wiele emocji w naszej szkole i z pewnością jeszcze wiele ich przed nami. Nauczyciel porozmawiał z całą klasą o tym, co się wydarzyło. Opowiedział, że w czasie, kiedy ktoś umiera, jego najbliżsi przeżywają żałobę, czyli wiele różnych trudnych uczuć, jak smutek, gniew czy żal. Ustalono, że uczniowie zawsze mogą zwrócić się do nauczyciela, jeśli będą chcieli zadać jakieś pytania dotyczące tej trudnej sytuacji.

Nasza szkoła współpracuje także ze specjalistami od wsparcia w żałobie. Każdy uczeń, a także Państwo, może skorzystać z tych konsultacji. Jednocześnie, jeśli ktoś z Państwa chciałby uzyskać więcej informacji, jak rozmawiać w domu z dzieckiem o śmierci i żałobie, chętnie udostępnimy nasze materiały na ten temat. Jeśli chcą Państwo porozmawiać lub skorzystać z naszej pomocy, prosimy dzwonić do (imię i nazwisko) pod numer (numer telefonu w szkole).

Jesteśmy bardzo poruszeni tym smutnym wydarzeniem. Dołożymy wszelkich starań, aby przejść ten czas najlepiej jak to możliwe.

Z poważaniem,

(podpis, zazwyczaj dyrektora szkoły lub wychowawcy)

Przykładowe pisemne wskazówki dla nauczycieli jak przekazać informacje uczniom

Z wielkim smutkiem przyjąłem wiadomość, że wczoraj zmarł w wyniku (tu podać przyczynę śmierci) nasz (funkcja: uczeń, uczennica, pracownik, nauczyciel itp.), (imię i nazwisko). Zdaję sobie sprawę, że wielu z Was jest przykro i macie różne pytania dotyczące śmierci (imię i nazwisko). Właśnie tu, podczas tego spotkania, jest czas na rozmowę. Postaram się odpowiedzieć na wszelkie pytania, powiedzieć Wam wszystko, co wiem.

W takich trudnych sytuacjach naturalne jest, że część z Was będzie odczuwać różne uczucia, takie jak smutek, złość czy niedowierzanie. Czasem pojawiają się też łzy (…).

Jeśli czujesz, że potrzebujesz porozmawiać z kimś indywidualnie, to właśnie teraz, w swoich gabinetach są dostępne pani psycholog i pani pedagog. Można do nich pójść teraz, wystarczy, że powiesz mi w trakcie trwania lekcji, że wychodzisz. Będzie także czekać na Was codziennie do godziny 16.00. Ustaliliśmy, że w najbliższym czasie nauczyciele mogą zwolnić ze swojej lekcji każdego ucznia, który będzie chciał skorzystać z indywidualnej rozmowy z psychologiem czy pedagogiem.

Teraz możemy podzielić się tym, co czujecie lub jakie macie pytania. O czym teraz myślicie? Co chcielibyście powiedzieć?

(Zachęć uczniów do rozmowy. Możesz także zapytać, jakie są ich doświadczenia związane z umieraniem i śmiercią. Jeśli wyczujesz, że temat został wyczerpany lub uczniowie nie podejmują rozmowy, zaproponuj cichą indywidualną pracę do końca trwania lekcji).

Przykładowy list mailowy do pracowników szkoły

Do: wszystkich pracowników

Temat: spotkanie w sprawie (imię i nazwisko zmarłego)

Z wielkim smutkiem przyjąłem wiadomość, że wczoraj w wyniku (tu podać przyczynę śmierci) zmarł (imię i nazwisko), który był naszym (funkcja: uczeń, uczennica, pracownik, nauczyciel itp.) od (podać liczbę lat).

Zdaję sobie sprawę, że taka informacja rodzi trudne uczucia w nas wszystkich. Spodziewam się, że śmierć (imię i nazwisko) może mieć znaczący wpływ na całą naszą szkolną społeczność, na naszych uczniów, rodziców i członków personelu. Niektóre z tych reakcji mogą być łagodne, a niektóre bardziej intensywne.

Aby poradzić sobie jak najlepiej w tej sytuacji, bardzo proszę o obecność na naszym zebraniu, które odbędzie się:

Termin:

Godzina:

Miejsce:

Podczas spotkania przekażę dalsze szczegóły oraz odpowiem na pytania. Zastanowimy się też, w jaki sposób rozmawiać z uczniami i w jaki sposób można ich wesprzeć.

Do czasu spotkania zapewne wielu uczniów będzie rozmawiać o tym, co się stało. Warto więc potwierdzić ich informacje. Jednocześnie, na ile to będzie możliwe, nie wchodzić w szczegółowe dyskusje. Nie mam jeszcze pewności, jakie życzenia dotyczące przekazywania informacji ma rodzina zmarłego. Proszę jednak zapewnić uczniów, że w najbliższym czasie zostaną szczegółowo poinformowani. Jeśli zauważycie, że jakiś uczeń potrzebuje dodatkowego wsparcia, proszę zachęcić go do skorzystania z pomocy naszego psychologa. Sami również możecie sięgnąć po tego typu wsparcie.

Proszę o kontakt, jeśli pojawią się jakieś pytania przed naszym spotkaniem.

Mam nadzieję, że razem przejdziemy ten trudny czas najlepiej jak to możliwe.

Pozdrawiam serdecznie,

(imię i nazwisko)

Poniższe scenariusze zaczerpnięte zostały z książki: „Jak rozmawiać z uczniami o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym” pod redakcją Józefa Binnebesela, Piotra Krakowiaka i Anny Janowicz, przygotowanej przez Fundację Hospicyjną. Ich autorami są nauczyciele praktycy, na co dzień pracujący z młodzieżą i stykający się z zagadnieniami śmierci, zarówno nagłej, jak i w następstwie przewlekłej choroby.

Szkoła podstawowa | Radość i smutek

Teresa Popaszkiewicz, Gdańsk

Wprowadzenie/Zapis w dzienniku

Rozpoznawanie i nazywanie uczucia radości i smutku. Rozmowa na temat święta Wszystkich Świętych. Zabawa i drama „Jest mi wesoło, jest mi smutno”. Zapoznanie dzieci z pojęciem: „żałoba” oraz sposobami radzenia sobie w chwilach żałoby.

Pokazanie miejsca na terenie szkoły, w którym znajduje się gabinet psychologa. Oznaki późnej jesieni. Zapoznanie z utworem Antonio Vivaldiego Jesień. Praca plastyczna Cztery pory roku jesień (treści matematyczne zgodnie z rozkładem materiału).

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne: 

• uczenie rozpoznawania i nazywania uczuć;
• rozwijanie umiejętności radzenia sobie z uczuciem żalu, żałoby;
• troska o pamięć bliskich, którzy umarli;
• umiejętność rozpoznawania oznak późnej jesieni;
• zapoznanie z utworem Antonio Vivaldiego Jesień.

II. Metody pracy:

• pogadanka;
• elementy dramy;
• praca z fotografiami.

III. Środki dydaktyczne:

• ilustracje osób wyrażających miną uczucie radości bądź smutku;
• karteczki dla każdego dziecka z napisem tematu lekcji: RADOŚĆ, SMUTEK;
• przyniesione przez dzieci zdjęcia przedstawiające ich przodków;
• trzy kartki z napisami tematów scenek do przedstawienia;
• ilustracje przedstawiające późną jesień;
• arkusze szarego papieru;
• materiały plastyczne potrzebne do przedstawienia pracy;
• utwór Antonio Vivaldiego Cztery pory roku, odtwarzacz.

IV. Czas: 2:45 minut.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

1. Na tablicy rozwieszone ilustracje przedstawiające ludzi, w różnym nastroju: radości, smutku.

2. Nauczyciel: Spójrzcie na tablicę i spróbujcie odgadnąć, o czym będziemy dzisiaj na lekcjach rozmawiać?

3. Wspólne ustalenie tematu lekcji: Radość i smutek.

4. Wklejenie do zeszytu karteczek (przygotowanych i rozłożonych na ławkach dzieci przed lekcją przez nauczyciela) z napisem: RADOŚĆ, SMUTEK.

5. Rozmowa z dziećmi na temat ilustracji:

Kogo widzimy na ilustracjach?

Co możemy powiedzieć o tych osobach, w jakim są nastroju?

Po czym poznajemy, gdy ktoś jest smutny, a po czym gdy jest wesoły?

Kto z was wie, jak możemy pogrupować te ilustracje, biorąc pod uwagę nastrój osób, które się na nich znajdują? (dokonanie podziału na dwie grupy: smutni, weseli)

W jakich sytuacjach cieszymy się?

A kiedy jest nam smutno?

Propozycja przedstawienia w zeszytach, za pomocą rysunku, swojego obecnego nastroju (może to być tylko odpowiednia mina).

6. Próba odgadnięcia przez nauczyciela nastroju niektórych dzieci.

7. Swobodne wypowiedzi dzieci na temat ich nastroju.

8. Połączenie za pomocą strzałki przedstawionego za pomocą rysunku nastroju z odpowiednim wyrazem z tematu lekcji: radość bądź smutek.

Jak sądzicie, czy można dzielić się z innymi osobami radością i smutkiem?

W jaki sposób dzielimy się radością, a w jaki smutkiem?

Co człowiek czuje, gdy dzieli się radością, a co czuje, gdy dzieli się smutkiem? (radość jest większa, a smutek mniejszy).

II. Realizacja

1. Zabawa: „Jest mi wesoło, jest mi smutno”: dzieci wstają. Ustawiają się w kółko. Na środek wychodzi nauczyciel i poleca naśladować ruchem i odpowiednią miną różne sytuacje, na przykład dostałem szóstkę, dziś są moje urodziny, dostałem dwójkę, zaginął mój ulubiony pies, jestem chory itp.

2. Powrót na miejsca. Rozmowa z dziećmi na temat zbliżającego się dnia Wszystkich Świętych:

Kto z was wie jakie święto będziemy obchodzili już wkrótce? (dzień Wszystkich Świętych)

Którego dokładnie dnia w roku obchodzimy to święto?

3. Napis na tablicy: 1 Listopada — dzień Wszystkich Świętych:

Czy jest to radosne czy smutne święto?

Kto z was pamiętał i przyniósł dzisiaj na lekcję zdjęcie bliskiej osoby z rodziny, która już umarła?

4. Oglądanie przyniesionych przez dzieci zdjęć i krótkie przedstawienie osób znajdujących się na nich:

Czy ludzie pamiętają o osobach, które już od nas odeszły, umarły?

Co robicie w dniu Wszystkich Świętych razem ze swoją najbliższą rodziną?

Czy ktoś z was przeżył już w swoim życiu śmierć bliskiej osoby?

Co wtedy czułeś? Jak się zachowywałeś? Jak zachowywali się twoi bliscy? (smutek, poczucie winy, bezsilność, poczucie przytłoczenia, pogrążenia, samotność, złość lub wściekłość, pustkę, poczucie zagrożenia, strach przed przyszłością)

Kto z was wie, jak jednym słowem możemy nazwać nasze odczucia, nasze często dziwne, niezrozumiałe zachowania po śmierci bliskiej nam osoby?

5. Dzieci próbują odgadnąć szukane słowo: ŻAŁOBA

6. Nauczyciel zapisuje na tablicy pod słowem „smutek” — z tematu lekcji — słowo: ŻAŁOBA

Jak sądzicie, czy żałoba trwa zawsze?

Kto z was wie, do kogo możemy zwrócić się o pomoc, gdy przeżywamy trudności, na przykład gdy jesteśmy w żałobie, gdy jest nam bardzo smutno, gdy mamy problem, gdy nie potrafimy poradzić sobie z jakąś życiową sytuacją, na przykład wtedy, gdy ktoś bliski nam umrze? 

7. Wspólne ustalenie odpowiedzi na powyższe pytanie (rodzice, zaprzyjaźniony nauczyciel, ksiądz, psycholog).

Czy wiecie, gdzie w naszej szkole znajduje się gabinet pani psycholog? (propozycja wyjścia i pokazania gabinetu psychologa).

8. Ćwiczenia dramowe: „Jest mi wesoło, jest mi smutno”. Podział klasy na trzy grupy. Każda grupa otrzymuje kartkę, na której zapisane jest zadanie do wykonania:

Przedstawcie jak najkrócej za pomocą ruchu i odpowiedniej miny następujące sceny:

• bal wszystkich świętych;
• moja mama jest chora;
• wypadek na drodze.

Przedstawienie scenek przez poszczególne grupy. Po każdym przedstawieniu omawia się treść, ze szczególnym uwzględnieniem nastroju smutku lub radości.

Wspólna ocena poszczególnych przedstawień.

9. Nauczyciel zadaje pytania:

Jaką mamy teraz porę roku? (jest już jesień).

Czy jesień jest smutną czy radosną porą roku?

Dlaczego jesień kojarzy nam się raczej ze smutkiem?

Nauczyciel umieszcza na tablicy ilustracje późnej jesieni.

Spójrzcie na ilustrację, spróbujcie odgadnąć, dlaczego jesień jest raczej smutną porą roku? (opadają liście, na dworze coraz szybciej robi się ciemno, jest coraz zimniej, ptaki odlatują do ciepłych krajów, często pada deszcz, rzadziej niż w innych porach roku świeci słońce, ludzie częściej chorują).

10. Propozycja naśladowania ruchem, mimiką i głosem oznak późnej jesieni:

• szumią drzewa;
• opadają liście;
• odlatują ptaki;
• zwierzęta szykują się do snu;
• zwierzęta zbierają zapasy na zimę;
• liście szeleszczą pod nogami;
• słońce nieśmiało wygląda zza chmur;
• pada deszczyk;
• pada rzęsisty deszcz.

11. Propozycja odsłuchania utworu (bądź jego fragmentów) Antonio Vivaldiego Cztery pory roku.

12. Próba odgadnięcia przez dzieci tytułów poszczególnych pór roku przedstawionych za pomocą muzyki.

13. Omówienie nastroju poszczególnych części utworu.

Które są radosne, a które smutne?

Po czym to poznałyście? (wesołe, smutne, wysokie, niskie, szybkie, wolne dźwięki).

14. Praca plastyczna w grupach 3–4-osobowych:

Przedstaw na planszy szarego papieru ilustrację do muzyki Antonio Vivaldiego „Cztery Pory Roku — Jesień”.

15. Przy dźwiękach muzyki dzieci malują farbami (lub inna technika plastyczna) jesień.

16. Oglądanie, omawianie i ocena prac.

17. Umieszczenie prac na wystawie.

III. Podsumowanie

1. Pytania podsumowujące lekcję:

O jakich uczuciach dzisiaj rozmawialiśmy? (radość, smutek)

Kiedy obchodzimy dzień Wszystkich Świętych?

Co to jest żałoba?

Kto może pomóc osobom będącym w żałobie?

Jakie zmiany zachodzą w przyrodzie późną jesienią?

Kto z was pamięta nazwisko kompozytora utworu „Cztery pory roku”?

2. Pochwała dzieci, które były najbardziej aktywne podczas lekcji.

Szkoła podstawowa | Czego potrzebował Colin, bohater książki „Tajemniczy ogród”, aby wyzdrowieć?

Lidia Czartoryska-Górska, Gdańska Autonomiczna Szkoła Podstawowa, Gdańsk

Wprowadzenie

Scenariusz powstał jako kontynuacja scenariusza dotyczącego przemiany Mary. Dziewczynka bowiem z rozkapryszonej i samolubnej osóbki przeistacza się w osobę dojrzałą i empatyczną. Colin natomiast — dzięki Mary — wyzwala się z sideł wmówionej i wymyślonej śmiertelnej choroby.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

• w zakresie wiadomości uczeń:

• przedstawia treść lektury Tajemniczy ogród,
• rozróżnia postaci główne i pierwszoplanowe,
• wyróżnia rozdział jako fragment powieści,
• wyjaśnia, kim jest hipochondryk;

• w zakresie umiejętności uczeń:

• słucha i czyta ze zrozumieniem;
• formułuje wnioski, korzystając z fragmentów lektury;
• wyjaśnia znaczenie wyrazu na podstawie kontekstu;
• opisuje przeżycia głównego bohatera;
• dostrzega zależność pomiędzy zmianą w wyglądzie i charakterze bohatera;
• nazywa uczucia bohaterów lektury i swoje.

2. Wychowania:

• w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

• prowadzi kulturalną dyskusję,
• ujawnia wrażliwość na problemy innych ludzi,
• nazywa uczucia towarzyszące chorobie,
• dostrzega potrzebę bliskości z osobą, która jest chora,
• rozumie, że można wesprzeć chorą osobę poprzez wspólne przeżywanie,
• stawia się w sytuacji osoby, która mogłaby pomóc komuś choremu.

II. Metody pracy:

• praca z tekstem;
• rozmowa kierowana;
• dyskusja;
• oś czasu;
• przekład intersemiotyczny.

III. Środki dydaktyczne:

• Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród;
• kredki.

IV. Czas: 45 minut.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Nauczyciel zapisuje na tablicy niedokończone zdania, które uczniowie mają uzupełnić (słownie).

Najczęściej choruję na …

Ostatnio byłem chory …

Kiedy jestem chory, to …

Lubię/nie lubię być chory, ponieważ …

Kiedy jestem chory, oczekuję …

Choroba kojarzy mi się z …

Niektóre choroby mogą …

II. Realizacja

1. Nauczyciel pyta uczniów, który z bohaterów Tajemniczego ogrodu zmaga się z chorobą. Następnie pyta, na co Colin był chory (chorował na tyfus, gorączkę reumatyczną). Czy były to poważne choroby? Co myślał Colin i otaczający go ludzie o jego chorobie? Czy była to choroba śmiertelna? (tu dzieci powinny zwrócić uwagę na fakt, że Colin i inni myśleli, że jest on śmiertelnie chory, ale to nie była prawda).

2. Nauczyciel pyta, co nie pozwalało chłopcu wyzdrowieć?

• po śmierci matki Colina wszyscy bali się, że będzie garbaty tak jak jego ojciec, wmawiali więc dziecku, że ma słaby kręgosłup, że powinno ciągle leżeć i że nie może chodzić;
• Colin uwierzył, że urośnie mu garb i niedługo umrze;
• chłopiec ciągle leżał w łóżku;
• wpadał w histerię;
• uważał, że skoro niedługo umrze, wszyscy powinni wykonywać jego polecenia;
• stał się rozkapryszony i samolubny;
• bał się wyjść na świeże powietrze;
• bał się, że ojciec go nie kocha i nigdy nie pokocha.

3. Nauczyciel i uczniowie rysują oś czasu. W jej dolnej części zapiszą, jak zmieniało się myślenie Colina o chorobie, w górnej części — co było powodem tych zmian.

4. Nauczyciel prosi, aby uczniowie narysowali Colina na początku osi (żółta cera, chudy, smutny) i na końcu (rumiany, silny, zwinny). Nauczyciel zadaje pytanie o to, co spowodowało taką zmianę w wyglądzie chłopca oraz co na to wpłynęło.

Nauczyciel zapisuje wniosek na tablicy:

Zmiany w wyglądzie odzwierciedlają zmiany, które zaszły w charakterze bohatera.

5. Nauczyciel czyta fragment rozdziału W tajemniczym ogrodzie, który staje się podsumowaniem osi i zmian, które zaszły w osobowości i wyglądzie Colina.

Dopóki Colin zamykał się w swym pokoju, myśląc tylko o swoich lękach i chorobie, dopóki nienawidził spojrzeń ludzi i godzinami medytował nad swą rychłą śmiercią i rzekomym garbem, pozostawał histerycznym, na pół obłąkanym hipochondrykiem, który nie wiedział, co to słońce i wiosna, ani nie miał pojęcia o tym, że gdyby tylko się postarał, mógłby wyzdrowieć i stanąć na nogi. W miarę jak te nowe, piękne myśli wypierały stare, szpetne, zaczęło weń wstępować życie, krew poczęła żywiej krążyć w żyłach, poczuł raptowny przypływ sił. Jego naukowe doświadczenia były bardzo praktyczne, proste i nie było w nich nic nieziemskiego. Bardziej zaskakujące rzeczy mogą się przydarzyć każdemu, kto trapiony złymi, ponurymi myślami, opamięta się w porę i wypędzi je z głowy, i zastąpi dobrymi, które dodają otuchy i krzepią. Bo jednych i drugich nie da się pogodzić.

Po przeczytaniu fragmentu nauczyciel prosi uczniów, aby wyjaśnili swoimi słowami, kim jest hipochondryk. Potem sięga do Słownika języka polskiego, czyta definicję i zapisuje na tablicy:

Hipochondryk — osoba, która wmawia sobie, że jest chora.

III. Podsumowanie

Nauczyciel pyta, co może znaczyć zdanie wypowiedziane przez Colina: Jak się choruje, to się nic nie widzi. Zdanie to zapisuje na tablicy. Przykładowe odpowiedzi uczniów: Kiedy człowiek choruje, nie dostrzega nic dobrego, martwi się tylko swoim zdrowiem, nie potrafi o niczym innym myśleć, boi się samotności i śmierci.

Nauczyciel zapisuje na tablicy wniosek:

Lęk, który towarzyszy chorobie — szczególnie nieuleczalnej — jest trudny do przezwyciężenia i nie pozwala zobaczyć wielu pozytywnych rzeczy i zdarzeń. Człowiek potrzebuje wówczas drugiej osoby — takiej jak Mary — która pokaże chorej osobie, że razem mogą przeżywać drobne radości i smutki i że piękno życia można odnaleźć w najzwyczajniejszych czynnościach, na przykład wspólnym podziwianiu kwiatów!

Praca domowa

Napisz w kilku zdaniach, co mógłbyś zrobić dla bliskiej osoby, która ciężko zachorowała, aby poczuła się lepiej.

Bibliografia

Burnett F.H. (2002): Tajemniczy ogród, Warszawa.

Gimnazjum | Tylko nieznane przeraża człowieka. Ale dla tego, kto stawia mu czoło, ono już nie jest nieznane (Antoine de Saint-Exupery)

Jolanta Politowska, pedagog szkolny, Publiczne Gimnazjum im. Bpa P. Gołębiowskiego, Jedlińsk

Wprowadzenie

Konspekt ten zrodził się po spotkaniu poświęconemu wolontariatowi hospicyjnemu. W szkole spotkałam się już kilka razy z sytuacją, w której uczeń stracił bliską osobę. Gdy było potrzebne wsparcie, zwykle kierowałam się intuicją i swoimi doświadczeniami po stracie rodziców.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

• w zakresie wiadomości uczeń:

• mówi o śmierci jako kolejnym etapie,
• nazywa swoje uczucia;

• w zakresie umiejętności uczeń:

• uzewnętrznia swoje emocje dzięki poznanym metodom.

2. Wychowania:

• uświadomienie sobie, że w trudnych sytuacjach nie jest się samym;
• uwrażliwienie na drugiego człowieka;
• akceptacja swoich myśli i emocji.

II. Metody pracy:

• „burza mózgów”;
• dyskusja;
• ekspresja muzyczna i literacka.

III. Środki dydaktyczne:

• karta pracy „myślę i czuję”;
• nagranie piosenki Na dach świata w wykonaniu zespołu Czerwone Gitary;
• fragment wiersza K. Przerwy Tetmajera Gdybym mógł sobie wybrać;
• fragment Dziadów A. Mickiewicza.

IV. Czas: 1–2 godziny lekcyjne (w zależności od potrzeb grupy).

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Nauczyciel prowadzący proponuje młodzieży zabawę „Myśli i uczucia”.

Uczestnicy zajęć otrzymują kartki „myślę i czuję”, a prowadzący prosi, by młodzież po jednej stronie zapisała kilka myśli, które właśnie „chodzą po głowie” (mogą one dotyczyć czegokolwiek). Kartki te nie będą nikomu ujawniane, to tylko okazja do „zajrzenia w głąb siebie”. Po drugiej zaś stronie młodzież zapisuje uczucia, czyli to, co teraz odczuwa.

Jeśli uczniowie czują się w zespole bezpiecznie, metoda ta pomaga nauczyć się odróżniać myśli od uczuć. Pokazuje też, że zapisanie uczuć jest bezpiecznym sposobem ich uzewnętrzniania, uczy więc umiejętności, która przyda się w życiu.

Gdy uczniowie skończą pisać, nauczyciel prosi ochotników o podzielenie się z zespołem swoimi spostrzeżeniami. Można też za przyzwoleniem młodzieży odczytać anonimowe kartki (odczytuje się je tak, by nie ujawnić tekstu pisanego. Informacje te pozwolą młodzieży przekonać się, że nie są sami, ponieważ często okazuje się, że inni mają podobne myśli i uczucia).

Prowadzący odczytuje temat zajęć i prosi o interpretację cytatu.

II. Realizacja

Prowadzący pyta młodzież o skojarzenia, jakie wywołuje słowo „śmierć” (uczniowie siedzący w kręgu wymieniają swoje skojarzenia).

Śmierć widziana oczami młodego człowieka: nauczyciel zadaje pytanie Czym jest dla Ciebie śmierć? Wokół tego pytania wywiązuje się dyskusja.

Podsumowanie dyskusji fragmentem wiersza K. Przerwy Tetmajera Gdybym mógł sobie wybrać (zał. 1).

Nauczyciel prezentuje fragment Dziadów A. Mickiewicza (zał. 2), po czym rozpoczyna dyskusję na temat: Nasze myśli i uczucia po stracie bliskiej osoby.

Zakończenie i podsumowanie dyskusji: wysłuchanie piosenki Na dach Świata w wykonaniu zespołu Czerwone Gitary (zał. 3).

III. Podsumowanie

Podsumowując dzisiejsze rozważania, możemy powiedzieć, że dla współczesnego człowieka śmierć w dalszym ciągu jest zagadką. Bardzo ważne jest jednak to, że śmierć należy umieć zaakceptować jako element życia, który nas nie ominie. Myślę, że warto przyzwyczajać się do faktu, że nasze odejście z tego świata jest nieuchronne.

Możliwe, że poznanie śmierci opiera się na jej „oswajaniu”, przygotowaniu do przechodzenia do innego świata w zgodzie z własnym sumieniem. Uważam, że śmierć można „oswoić”. Każdy, kto był świadkiem śmierci kogoś bliskiego, wie co się wówczas dzieje. Pod względem fizjologicznym serce przestaje bić, ciało zastyga i już nigdy nie możemy z tym kimś porozmawiać, przytulić się, wyżalić. Wiemy natomiast, co przeżywamy i jakie myśli rodzą się w naszym umyśle. Wiemy, że zarówno płacz, jak i rozmowa pozwolą nam uzewnętrznić nasze uczucia w tak trudnej dla nas sytuacji.

Całe życie człowieka jest tylko podróżą do śmierci (Seneka)

Bibliografia

Aronson E. (1978): Człowiek — istota społeczna, Warszawa.

Załącznik 1

Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Gdybym mógł sobie wybrać…
Gdybym mógł sobie wybrać śmierć podług mej woli,
chciałbym z wolna utracać świadomość istnienia,
przestawać czuć, co rozkosz przynosi lub boli,
i pogrążać się w cichą otchłań zapomnienia.

Załącznik 2

Adam Mickiewicz, Dziady, Upiór (fragment)
Serce ustało, pierś już lodowata,
Ścięły się usta i oczy zawarły:
Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata!
Cóż to za człowiek? — Umarły.

Załącznik 3

Czerwone Gitary, Na dach Świata (dostępna w Internecie)
Na dach, na dach świata
Wspinam się, wspinam się.
Wysokie śniegi czekają mnie.

Na dach, na dach świata
Wiedzie szlak, wiedzie szlak.
Szalone świerki wołają mnie.
Echo, echo!
Echo, echo!
Gdzie ty, gdzie?
Gdzie ja, gdzie?

Na dach, na dach świata …
Siódmy rok, ósmy rok …
Przyjaciół cienie czekają mnie …

Na dach, na dach świata —
Tam gdzie biel, tylko biel —
Zalotne ptaki wzywają mnie.

Echo, echo!
Echo, echo!
Gdzie ty, gdzie?
Gdzie ja, gdzie?

Na dach, na dach świata …
Siódma dal, ósma dal …
Już milczy echo, umiera wiatr …

Na dach, na dach świata —
Sam jak sen, sam jak sen …
Przełęcze białe — utul się w nie …

Gimnazjum | „Chcę Ci jeszcze tylko powiedzieć…”

Karolina Socha, pedagog szkolny, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy, Kamień Pomorski

Wprowadzenie

Jestem młodym stażem nauczycielem — pracuję dopiero trzeci rok. Jako pedagog szkolny zajmuję się głównie problemami wychowawczymi i opiekuńczymi. W obszarze moich działań zawodowych miejsce szczególne zajmuje profilaktyka wychowawcza, ukierunkowana na wdrażanie uczniów do zachowań i postaw prospołecznych, opartych na systemie uznawanych wartości i norm etyczno-moralnych. Poprzez udział w różnorodnych przedsięwzięciach wychowawczych uczniowie zdobywają wiedzę i umiejętności sprzyjające zapewnieniu sobie oraz innym zdrowia i bezpieczeństwa. Uświadamiamy uczniom niebezpieczeństwa i zagrożenia wynikające z kontaktów z nieznajomymi, będące skutkiem ryzykownych zachowań. Bywało, że podczas zajęć wychowawczych poruszaliśmy temat śmierci, na przykład podczas spotkania z wolontariuszką Zachodniopomorskiego Hospicjum dla Dzieci, chcąc w ten sposób uwrażliwić uczniów na problem cierpienia i śmierci, przygotować ich do trudnych sytuacji życiowych. Trudno rozmawiać o śmierci, jeszcze trudniej rozmawiać o śmierci z dziećmi. A jakże trudno, gdy trzeba rozmawiać o śmierci ich rówieśników, koleżanek, kolegów, gdy trzeba rozmawiać o śmierci nagłej i niespodziewanej. Musieliśmy jednak stanąć do tej rozmowy w obliczu tragicznego w skutkach pożaru hotelu socjalnego, który miał miejsce 13 kwietnia w naszym mieście. Wśród ofiar szalejącego żywiołu było wiele dzieci, a jedną z nich była uczennica naszej placówki, która zginęła wraz z 5-osobową rodziną. Od tego dnia wszystko stało się inne, śmierć poruszyła nasze serca i umysły!

Przeżycia tych dni są trudne dla mnie samej, ale mimo wszystko podjęłam się próby pomocy uczniom w przejściu przez najtrudniejszy okres w ich życiu i uporaniu się z własnymi emocjami.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

• w zakresie wiadomości uczeń:

• wymienia przyczyny i okoliczności śmierci,
• wymienia różne zachowania ludzi w obliczu zagrożenia i śmierci,
• dokonuje weryfikacji posiadanych wiadomości na temat tragicznego zdarzenia;

• w zakresie umiejętności uczeń:

• uczy się umiejętności słuchania i prowadzenia otwartej rozmowy na trudny temat śmierci,
• uczy się rozpoznawania własnych emocji i uczuć,
• uczy się umiejętności radzenia sobie z własnymi stanami emocjonalnymi i uczuciami,
• uczy się empatii oraz otwartości w wyrażaniu własnych uczuć.

2. Wychowania:

• w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

• akceptuje okres żałoby jako czas na wewnętrzne „uporządkowanie” i przeżycie bólu po stracie bliskiej osoby,
• jest empatyczny w kontaktach z osobami poszkodowanymi w pożarze oraz osobami przeżywającymi żałobę,
• podejmuje działania pomocowe na rzecz osób poszkodowanych,
• ma postawę szacunku dla zdrowia i życia własnego i innych.

II. Metody pracy:

• pogadanka;
• dyskusja problemowa;
• indywidualna;
• zespołowa.

III. Środki dydaktyczne:

• odtwarzacz i nagrania muzyki relaksacyjnej;
• nagranie koncertu Poznańskich Słowików;
• kserokopia fragmentu poezji Sokratesa;
• kronika szkolna;
• środki plastyczne: balony, kartki bibuły, kredki, długopisy, wstążeczki, arkusze papieru flamastry;
• kserokopia wiersza ks. Jana Twardowskiego Śpieszmy się;
• nagranie wiersza w wykonaniu Krzysztofa Kolbergera.

IV. Czas: zajęcia będą przeprowadzane z chętnymi uczniami, którzy mają problem z uporaniem się z własnymi myślami i emocjami w związku z tragicznym pożarem. Spotkanie zaplanowano na 3 jednostki lekcyjne, ostatecznie o przebiegu zajęć oraz czasie ich trwania zadecyduje sytuacja i możliwości uczestniczenia uczniów, czyli ich asertywność, zaangażowanie i postawa otwartości.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

1. Powitanie i wprowadzenie uczniów w temat spotkania, utworzenie kręgu.

2. Zawarcie kontraktu grupowego, czyli określenie sposobu i organizacji pracy podczas zajęć, zwrócenie uwagi na ich szczególny charakter i konieczność poszanowania i przestrzegania przyjętych i społecznie akceptowanych zasad. Podkreślenie, że udział w spotkaniu w każdej chwili można przerwać.

3. Wprowadzenie uczniów w klimat spotkania — odtworzenie fragmentu nagrania koncertu Poznańskich Słowików w Katedrze Kamieńskiej W hołdzie ofiarom pożaru.

4. Rozmowa wstępna, w czasie której uczniowie dzielą się wrażeniami z koncertu; wyjaśniamy sobie treść informacji pochodzących z mediów na temat tragicznego pożaru. Odpowiadamy na ewentualne pytania uczniów.

II. Realizacja

Ćwiczenie 1

1. Nauczyciel wraz z uczniami gromadzi i porządkuje wiedzę na temat śmierci:

• śmierć spodziewana, na przykład z powodu starości, po długiej chorobie, z powodu ostrej i nieuleczalnej choroby, z powodu wad i zaburzeń rozwojowych;
• śmierć niespodziewana, na przykład wypadki samochodowe, samobójstwa, zabójstwa, utonięcia, zatrucia, porażenia prądem, pożary, katastrofy i klęski, takie jak: trzęsienie ziemi, wybuchy wulkanów, powodzie.

2. Nauczyciel wraz z uczniami gromadzi wiedzę na temat emocji towarzyszących ludziom, którzy przeżywają utratę bliskiej osoby lub też przeżywają traumę w obcowaniu ze śmiercią w obliczu tragicznych zdarzeń: złość, gniew, żal, rozpacz, smutek, poczucie winy, poczucie beznadziejności i bezsensu, bezradność, bezsilność, bunt, zwątpienie itp. Nauczyciel zapisuje na dużym arkuszu papieru podawane przez uczniów emocje i stany psychiczne.

3. Uczniowie opisują objawy i doznania towarzyszące przeżywanym emocjom oraz oznaczają je na sylwetce człowieka naszkicowanej na dużej kartce papieru:

• złość, gniew — płacz, krzyk, tupanie, rzucanie przedmiotami,
• żal, smutek — płacz, przygnębienie, kłopoty ze snem,
• rozpacz — płacz, bezsenność, utrata przytomności, brak łaknienia, próby samookaleczenia,
• beznadziejność — utrata chęci do życia, depresja, bezsenność,
• poczucie winy — bezsenność, brak łaknienia, niepokój, próby samobójcze.

4. Nauczyciel podsumowuje tę część zajęć. Zwraca uczniom uwagę na różnorodność przeżyć i zachowań ludzi. Uświadamia uczniom, że często przeżywane przez ludzi emocje są dla nich wyniszczające. Długotrwające stany nadmiernie silnych emocji działają destrukcyjnie zarówno na psychikę, jak i na zdrowie człowieka. Nauczyciel doprowadza uczniów do wypracowania wniosku, że należy próbować kontrolować własne emocje, racjonalizować je oraz umieć je rozładować. Sugeruje, że uczuć nie należy ukrywać ani się ich wstydzić, na przykład płacz pozwoli złagodzić, odreagować żal.

5. Nauczyciel stwarza uczniom możliwość autorefleksji i konfrontacji z własnymi emocjami. Uczniowie słuchają muzyki relaksacyjnej, mogą podzielić się swoimi odczuciami z grupą, czyli nazwać swoje uczucia. O przebiegu tej części zajęć zadecydują sami uczniowie.

Ćwiczenie 2

1. Nauczyciel wykorzystuje informacje uzyskane od uczniów w czasie realizacji ćwiczenia 1. Nawiązuje do stwierdzeń dotyczących poczucia winy i żalu towarzyszącego osobom, które mają świadomość, że czegoś nie zrobiły lub zrobiły źle, coś zaniedbały w stosunku do osoby, która odeszła bezpowrotnie. Jako przykłady mogą posłużyć:

• odniesienia osoby nauczyciela do emocji związanych z utratą bliskiej osoby;
• poczucie krzywdy czy niesprawiedliwości wyrządzone osobie, która nagle odeszła;
• świadomość pozostawienia nierozwiązanego problemu, konfliktu lub też chłód uczuciowy wobec osoby, która odeszła.

2. Uczniowie słuchają nagrania wiersza ks. Jana Twardowskiego Śpieszmy się w wykonaniu K. Kolbergera. Po jego wysłuchaniu uczniowie dzielą się swoimi odczuciami.

3. Nauczyciel uwrażliwia uczniów na problem śmierci nagłej, bez pożegnania, często przy nierozwiązanych „ziemskich sprawach”. Nawiązuje do straty koleżanki/kolegi. Następnie proponuje chętnym uczniom wykonanie ćwiczenia polegającego na dokończeniu zdania zapisanego na kolorowej bibułce:

Chcę Ci jeszcze tylko powiedzieć …

Uczniowie uzupełniają zdanie i złożone karteczki wkładają do wnętrza balonu. Balon zostaje wypełniony powietrzem przez chętnego ucznia, a następnie uczniowie przywiązują do niego białe wstążeczki. Nauczyciel wraz z uczniami wychodzi na boisko szkolne, skąd balon zostanie wypuszczony w górę. Uczniowie obserwują jego lot, a następnie wracają do klasy.

III. Podsumowanie

Ostatnia — podsumowująca część zajęć odbywa się przy muzyce relaksacyjnej. Po powrocie do klasy nauczyciel dziękuje uczniom za udział w zajęciach, podkreśla właściwe postawy i zachowanie powagi oraz poszanowanie uczuć innych i pamięci koleżanki.

Nauczyciel uświadamia uczniom, jak boleśnie również on odczuwa stratę uczennicy, podkreśla współodczuwanie żalu oraz towarzyszenie w żałobie wszystkim, których śmierć dziewczynki i jej rodziny dotknęła.

Nauczyciel zapewnia uczniów o gotowości kontaktów i rozmowy, deklaruje chęć spotykania się z osobami potrzebującymi indywidualnego, bliskiego kontaktu.

Nauczyciel żegna się strofami Sokratesa (zał. 1):

Bibliografia

Baum H. (2006): Czy babcia jest w niebie? O przeżywaniu rozstań i smutku, Kielce.

Załącznik 1

Sokrates

Teraz nadszedł czas,

żebyśmy poszli własnymi drogami:

ja, żeby umrzeć,

wy, żeby żyć.

Która z nich jest czymś lepszym,

wiedzą tylko bogowie.

Szkoła ponadgimnazjalna | Człowiek u kresu. Podmiotowość ludzkiej osoby

Krzysztof Jankowski, opiekun Szkolnego Koła Caritas z wolontariatem hospicyjnym, II Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida, Ostrołęka

Wprowadzenie

Poniższy scenariusz zajęć powstał w sytuacji, gdy ożyła dyskusja na temat eutanazji i w związku z tym zasadności podejmowania wysiłków hospicjów mających na celu opiekę na ciężko chorymi i umierającymi w hospicjach. Celem lekcji było uporządkowanie pojęć i wyjście naprzeciw potrzebom młodzieży, której z trudem przychodziło uchwycenie istoty działań hospicjum.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

• w zakresie wiadomości:

• uczeń definiuje pojęcie „opieka paliatywna”, określa czym się różni ona od terapii uporczywej i eutanazji;

• w zakresie umiejętności:

• uczeń potrafi wskazać, które z różnorakich form opieki i działań zawierają się w założeniach opieki hospicyjnej, a które wykraczają lub nie są zgodne z jej założeniami.

2. Wychowania:

• w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań w czasie tej jednostki lekcyjnej akcent zostanie położony na podmiotowość człowieka. Ponadto kształtowana będzie postawa szacunku wobec pacjenta oraz postawa pokory wobec tajemnicy ludzkiego cierpienia.

II. Metody pracy:

• krótki wykład;
• pogadanka kierowana;
• elementy dyskusji;
• ćwiczenie.

III. Środki dydaktyczne:

• kartki z tekstami „ku refleksji”;
• fiszki z treścią;
• multimedia.

IV. Czas: 1 jednostka lekcyjna.

Przebieg zajęć

I. Wprowadzenie

Prowadzący przedstawia plan spotkania/lekcji, a także przywołuje teraźniejszy kontekst dotyczący omawianych zagadnień.

Pomagając odpowiedzieć uczestnikom na poniższe pytania, wprowadza ich w temat Człowiek u kresu. Podmiotowość ludzkiej osoby, omawiając następujące zagadnienia:

Jaką rolę odgrywają hospicja?

Jakie są zadania opieki paliatywnej?

Jaka jest przyczyna towarzyszenia tak wielkich emocji, gdy ukazywane są bezdroża eutanazji?

Następnie, posługując się metodą dwóch biegunów oraz środka, przybliża uczestnikom takie pojęcia, jak „terapia uporczywa”, „opieka paliatywna”, „eutanazja”. Wyjaśnić je można na przykład na podstawie Karty Pracowników Służby Zdrowia.

II. Realizacja

Prowadzący wraz z uczestnikami poszukuje odpowiedzi na następujące pytania:

Co może kryć się za pragnieniem pacjenta, by zakończyć życie?

Jakie działania ze strony opieki bliskich mogą przywrócić wewnętrzną równowagę chorego?

Z czego może wypływać decyzja bliskich, by uporczywa terapia była kontynuowana?

Dlaczego hospicja decydują się na opiekę paliatywną?

Jakie pozytywne walory ma opieka paliatywna?

Jaka jest moralna ocena działań w kierunku terapii uporczywej, opieki paliatywnej czy eutanazji?

Pomocą w odpowiedzi na powyższe pytania mogą być fragmenty Encykliki Jana Pawła II, Evangelium vitae, fragmenty II rozdziału książki ks. P. Krakowiaka, Zdążyć z prawdą oraz VI rozdziału książki: Ksiądz Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Ojciec ruchu hospicyjnego w Polsce.

Ćwiczenie utrwalająco-sprawdzające

Nauczyciel rozstawia trzech uczestników (każdego w innym miejscu sali) z następującymi napisami:

Pierwszy: OPIEKA PALIATYWNA

Drugi: EUTANAZJA

Trzeci: TERAPIA UPORCZYWA

Następnie wybranym uczestnikom nauczyciel rozdaje fiszki z zapisaną treścią. Ich zadaniem jest dokonanie wyboru, do jakiej formy opieki można zaliczyć dany rodzaj postaw/działań/cech. Gdy dokonają wyboru, podchodzą do odpowiedniego miejsca i tam zostają. Prowadzący z pozostałą częścią grupy pomaga dokonać właściwego wyboru.

Fiszki mogą zawierać następujące treści:

Przynosi ulgę w cierpieniu, gdy istnieje taka możliwość (opieka paliatywna).

Podmiotowe traktowanie aż do „ostatniego tchnienia” (opieka paliatywna).

Dążenie do podtrzymania życia ludzkiego za wszelką cenę, nawet wtedy, gdy nadszedł jego kres (terapia uporczywa).

Daje poczucie bliskości ze strony osób towarzyszących w ostatnich chwilach życia (opieka paliatywna).

Eliminuje cierpienie, eliminując życie (eutanazja).

Kryje się pod płaszczem współczucia, chodź nim nie jest (eutanazja).

Kieruje się nie tyle dobrem człowieka i poszanowaniem jego godności, a raczej wypływa z nieumiejętności pogodzenia się z odejściem kogoś bliskiego (terapia uporczywa).

Uciążliwe zabiegi medyczne (gdy śmierć jest bliska i nieuchronna), które przestały być adekwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie są już współmierne do rezultatów, jakich można by oczekiwać (por. EV 65) (terapia uporczywa).

Zapewnia pacjentowi opiekę medyczną i osobową, ale nie tworzy iluzji o „szybkim powrocie do zdrowia” (opieka paliatywna).

III. Podsumowanie

W podsumowaniu uczestnicy, wykorzystując treści zawarte na fiszkach, definiują, czym jest i na czym polega opieka paliatywna oraz czym różni się od eutanazji i terapii uporczywej.

Następnie prowadzący za pomocą projektora wyświetla teledysk Każda chwila.

W komentarzu końcowym akcentuje fakt, iż ludzkie cierpienie zawsze pozostanie dla człowieka w jakimś stopniu tajemnicą. Podkreśla jednocześnie, że zarówno śmierć, jak i cierpienie są nieodłącznym elementem ludzkiego życia i potrzeba drugiego człowieka, by przejść przez ten niełatwy etap, zachowując swą godność.

Bibliografia

Jan Paweł II. (1995): Evangelium vitae, Watykan.

Kapallari E. (2006): Sztuka umierania, Kraków.

Krakowiak P. (2006): Zdążyć z prawdą. O sztuce komunikacji w hospicjum, Gdańsk.

Krakowiak P., Stolarczyk A. (2008): Ksiądz Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Ojciec ruchu hospicyjnego w Polsce. Gdańsk.

Kűbler-Ross E. Rozmowy o śmierci i umieraniu, Poznań.

Willke J.C. (2000): Życie czy śmierć. Stare i nowe tajemnice eutanazji. Gdańsk

Szkoła ponadgimnazjalna | Jak pomóc cierpiącym po stracie?

Maria Zawilska, Zespół Szkół im. M. Kopernika, Konin

Wprowadzenie

Jestem pedagogiem — specjalność psychopedagog oraz oligofrenopedagog z rewalidacją osób z głębokim upośledzeniem. Obecnie studiuję Zarządzanie Oświatą w WSU w Krakowie.

Od 1983 r. pracuję w Zespole Szkół im. M. Kopernika w Koninie. Jest to szkoła ponadgimnazjalna (liceum ogólnokształcące, profilowane, technikum oraz szkoła zawodowa z klasami integracyjnymi). Pracuję na stanowisku pedagoga szkolnego. Jestem również wychowawcą klasy integracyjnej o specjalności sprzedawca. Prowadzę w klasie gastronomicznej zajęcia — podstawy psychologii.

Wcześniej pracowałam na Oddziale Neurologii w Koninie, gdzie dość często stykaliśmy się ze śmiercią: towarzyszył nam smutek, refleksja, przygnębienie i wiele pytań bez odpowiedzi …

Jest to scenariusz dla uczniów szkoły ponadgimnazjalnej, których koleżanka/kolega odeszła/odszedł w wyniku nagłej i niespodziewanej śmierci, na przykład z powodu wypadku samochodowego, zabójstwa, utonięcia, porażenia prądem, samobójstwa itp.

Założenia metodyczne

I. Cele edukacyjne:

1. Kształcenia:

• w zakresie wiadomości uczeń:

• uświadamia sobie, że każdy jest śmiertelny,
• pogłębia wiedzę na temat emocji, uczuć,
• wymienia różne stany emocjonalne, które mogą towarzyszyć ludziom po stracie kogoś bliskiego,
• pogłębia wiedzę na temat sposobów radzenia sobie z emocjami;

• w zakresie umiejętności uczeń:

• kształci umiejętność wypowiadania się na trudne tematy,
• rozwija umiejętność radzenia sobie z uczuciem żalu, żałoby,
• potrafi rozpoznać różne stany emocjonalne, zachowania u osób, które straciły bliską osobę.

2. Wychowania:

• w zakresie postaw, przekonań i zainteresowań uczeń:

• uczy się tolerancji dla różnych stanów emocjonalnych u osób, które straciły bliską osobę,
• uczy się empatii,
• uczy się otwartości w wyrażaniu emocji,
• potrafi zachować w pamięci tych, którzy odeszli.

II. Metody pracy:

• „burza mózgów”;
• praca w grupach;
• praca indywidualna;
• miniwykład;
• dyskusja problemowa.

III. Środki dydaktyczne:

• arkusze papieru;
• kartki samoprzylepne;
• pisaki, flamastry, kredki;
• płyta z muzyką poważną;
• odtwarzacz.

IV. Czas: 2:45 minut (w zależności od potrzeb uczniów).

Przebieg zajęć

Uczniowie siedzą w klasie na krzesłach ustawionych w podkowę, aby na środku było wolne miejsce. Zajęcia odbywają się przy cichej, poważnej, może nastrojowej muzyce. Spotkanie może być prowadzone przez wychowawcę, ale również przez pedagoga, psychologa (ze względu na towarzyszące emocje).

I. Wprowadzenie

1. Nauczyciel wita uczniów w atmosferze żałoby, refleksji.

2. Prowadzący podaje cel spotkania.

II. Realizacja

1. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy 5–6-osobowe. Uczestnicy otrzymują kartki z pionowym napisem ŚMIERĆ lub ODEJŚCIE (w zależności od wieku i stanu psychicznego uczniów danej grupy). Ich zadaniem jest dopisanie skojarzeń dotyczących śmierci lub odejścia zaczynających się od kolejnych liter tych wyrazów. Po 10 minutach następuje prezentacja pracy grup i zapisanie ich efektów na dużym arkuszu papieru lub tablicy.

Przykładowe skojarzenia
Ś — światło M  —  miłość, modlitwa I —  istnienie, ironia losu E —  empatia R —  rozpacz Ć —  ćma	O  —  oszaleć, ożywić D  —  depresja, dom E —  empatia J —  jodła Ś —  światło, świerk C —  ceremonia, chłód, ciało I —  istnienie E  —  emocje

2. Miniwykład — nauczyciel krótko przedstawia pojęcia „emocje”, „uczucia” oraz ich rodzaje.

3. Nauczyciel inicjuje dyskusję:

Co czujecie po stracie kolegi?

Jakie Wam towarzyszą emocje, uczucia?

4. Nauczyciel pisze na tablicy:

Brak (imię kolegi/koleżanki) sprawia, że …….

Uczestnicy na małych przylepnych kartkach zapisują uczucia, emocje, jakie im towarzyszą. Odczytują je i przyklejają na tablicy, układając w kształcie serca.

Można w zależności od grupy, ich dojrzałości, umieścić na tablicy zdjęcie osoby, która odeszła.

5. Nauczyciel ukierunkowuje rozmowę na temat otwartości w wyrażaniu uczuć, emocji. Zwraca uwagę, że wiele wymienionych przez nich stanów emocjonalnych (np. przerażenie, agresja wobec innych) ma destruktywny wpływ na psychikę człowieka, który stracił bliską osobę.

6. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy 5-osobowe, poprzez odliczenie 1–5. Każda grupa otrzymuje duży arkusz papieru, pisaki, kredki. Zadaniem grupy jest zaprezentowanie w różnej formie i technice sposobów poradzenia sobie z przeżywaną sytuacją, stratą. Po 15 minutach następuje prezentacja prac.

7. Uczniowie siedzą w kręgu. Prowadzący rozpoczyna zdanie.

Wiem, że (imię kolegi) …………….

Każdy z uczestników powtarza początek zdania i kończy je w dowolny sposób, na przykład

• jest szczęśliwy.
• jest mu dobrze.
• patrzy na nas.
• to ktoś, o kim nigdy nie zapomnimy.
• jest i będzie w naszych sercach itp.

8. Nauczyciel proponuje uczcić minutą ciszy pamięć (imię koleżanki/kolegi), przytaczając słowa Karla Abrahama Obiekt miłości nie ginie, bowiem teraz nosimy go w nas samych.

III. Podsumowanie

1. Prowadzący dziękuje za emocjonalny udział w zajęciach i prosi o wysłuchanie fragmentu wiersza J. Twardowskiego Śpieszmy się (zał. 1):

Bibliografia

Krakowiak P. (2008): Strata, osierocenie i żałoba. Poradnik dla pomagających i dla osób w żałobie, Gdańsk.

Krakowiak P. (2008): Podręcznik koordynatora wolontariatu hospicyjnego, Gdańsk.

Kriese M. (2004): Smutek, strata, żałoba, Radom.

Załącznik 1

ks. Jan Twardowski, Śpieszmy się (fragment)
Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą
zostaną po nich buty i telefon głuchy
tylko co nieważne jak krowa się wlecze
najważniejsze tak prędkie że nagle się staje
potem cisza normalna więc całkiem nieznośna
jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy
kiedy myślimy o kimś zostając bez niego

Nie bądź pewny że czas masz bo pewność niepewna
zabiera nam wrażliwość tak jak każde szczęście (…)

kochamy wciąż za mało i stale za późno

Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą (…)

Żałoba nie jest chorobą, a jej przeżywanie może przybrać różny obraz. Czasem potrzebna jest pomoc specjalisty.

Jedną z oznak, że żałoba przybrała niepokojący charakter, może być fakt, że „nie mija”, to znaczy, że po kilkunastu miesiącach nie zmienia się sposób odczuwania żalu po stracie bliskiej osoby. Na przykład nadal odczuwane są bardzo silne emocje, podobne do tych z początkowego okresu żałoby, które hamują proces powrotu do realnego życia. Wydaje się, że dziecko jest „we władaniu” rozpaczy, poczucia winy czy wrogości. Innym przejawem zachowania, na które trzeba zwrócić uwagę, jest nieumiejętność zerwania realnej więzi ze zmarłym pomimo upływu czasu. Sygnałem alarmowym powinny być reakcje dziecka świadczące o tym, że nie pozwoliło ono zmarłemu „odejść”. Dziecko rozmawia ze zmarłym, widzi go, nie zgadza się, by przenieść jego rzeczy, zachowuje się tak, jakby zmarły nadal żył. Do specjalisty należy się udać także wówczas, jeśli zachowanie dziecka zagraża jego życiu lub zdrowiu, na przykład od dłuższego czasu cierpi na bezsenność albo zapowiada popełnienie samobójstwa.

W czasie żałoby coraz bardziej powszechne i akceptowane stają się terapie indywidualne lub grupowe. Korzysta z nich coraz więcej dzieci, młodzieży i dorosłych. Są one dostępniejsze niż kiedyś i coraz więcej ludzi rozumie, że terapia nie świadczy o chorobie psychicznej, ale o trosce o siebie. Być może zastanawiasz się, jak to jest korzystać z takiej pomocy?

Spotkania z terapeutą lub z grupą wsparcia mogą pomóc w uporządkowaniu uczuć, w znalezieniu rozwiązań problemów i spowodować, że osoba w żałobie chociaż przez chwilę poczuje się rozumiana.

Może właśnie teraz zastanawiasz się, czy skorzystać z takiej pomocy? Może trudno Ci funkcjonować na co dzień? Może ktoś poleca Ci kontakt ze specjalistą, bo sam skorzystał z grupy wsparcia? Decyzja przyłączenia się do grupy wsparcia lub sięgnięcia po pomoc indywidualną jest zazwyczaj trudna. Zachęcamy jednak, aby się nad tym zastanowić.

Zazwyczaj jest tak, że osoby dorosłe korzystają z pomocy indywidualnej lub grupowej, natomiast dzieciom osieroconym próbuje się pomagać przede wszystkim poprzez ich rodziców czy opiekunów. Doświadczenie pracy z osobami w żałobie wskazuje, że jeśli dorośli wiedzą jak rozmawiać o trudnych sprawach i rozumieją proces żałoby, to potrafią najlepiej wesprzeć swoje własne dzieci w przeżywaniu żalu po stracie. Tak więc dorosły, który chce pomóc dziecku osieroconemu, powinien w pierwszej kolejności sam skorzystać z pomocy specjalisty, psychologa, duchownego, pedagoga czy wziąć udział w grupie wsparcia. Inaczej jest, gdy zachowanie dziecka bezpośrednio zagraża jego życiu lub zdrowiu. Wówczas niezwłocznie należy zapewnić dziecku pomoc specjalisty.